شارپرێس:
هەفتەی پێشوو سێ ڕووداو ڕوویاندا، لەوانەیە ئاماژەبن بۆ ئەوەی كە ڕەجەب تەیب ئەردۆغان لە هەوڵی خۆپارێزیدا بێت، لەوەی ڕایەڵەی پەیوەندییەكانی توركیا لەگەڵ ئەمریكادا نەپچڕێن بە هۆی تەنگژەی كڕینی كۆسیستەمی موشەكی ئێس 400 ی ڕوسییەوە.

سێ هەنگاوەش ئەوە بوون: بە ئارامییەوە توركیا كۆتایی بە كڕینی نەوتی ئێرانی هێنا، "سەركان غولغ" ی زانای ناسا و هاووڵاتی ئەمریكی بە نەژاد توركی ئازاد كرد، دووپاتیشیكردەووە كۆمەڵەیەكی لێكۆڵینەوەی هاوبەشیان لەگەڵ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا پێكهیناوە بۆ تێروانین لە پرسی موشەكی ئێس 400 ( هەرچەندە وەزارەتی بەرگری وویلایەتە یەكگرتووەكان ئەوەی ڕەتكردۆتەوە). بە تێڕوانین لەم ڕووداوانە، دیارە كە ئەردۆغان ئاكامە مەترسیدار و كارەساتبارەكانی ئەم تەنگژە هەست پێدەكات كە خۆیان لە ئابووری و بەرزەفڕییە سیاسییەكانی توركیا مەڵاسداوە؛ كە ئەویش نزیك بوونەیە لە ڕوسیا و دووركەوتنەوەیە لە ڕۆژئاوا.

بەڵام تۆ بڵیی فلادیمیر پۆتینی سەرۆكی ڕوسیا، ڕێگە و دەرفەتی ئەوە بە ئەردۆگان بدات، لە ڕایەڵەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ ڕوسیادا دەربازی بێت و پەیوەندییە سارد و سڕەكانیشی لەگەڵ ڕۆژئاوادا گەرم بكاتەوە.

لەسەر ئاستی ناوخۆی ئەردۆغان سەلماندوویەتی كە زاڵە بەسەر ژیانی سیاسی ناو توركیادا، لەو ساوەی لە ساڵی 2003 وە  بۆتە سەرۆك وەزیران، بەردەوام دەسەڵاتەكانی لە توركیادا لەهەڵكشاندان. هەر چەندە ئەردۆغان دوا هەڵبژاردنەكانی شاری ئەستەمبوڵی بە جیاوازیەكی كەم بە ئۆپۆزسیۆن دۆڕاند، بەڵام توانستی لە ئاراستەكردنی ڕەووتی ڕووداوەكان و دانانی یاسا و رێسای تازە بۆ گەمە سیاسییەكە، هێشتا هەر بڕشتی ماوە.

هەتا ئەگەر لە هەڵبژاردنەكەی شاری ئەستەمبوڵی 23 یۆنیۆ بشدۆڕێت، دەتوانی پشت بە دەسەڵاتە جیبەجێكارییەكانی ببەستێت و یاریش بە ئۆپۆزسیۆنە پەرتوبڵاوەكەی توركیا بكات و پێگەی خۆی قایمتر بكات.

ئەم پرسە بۆ سیاسەتی دەرەوە جیاوازی هەیە، لەو جوغزەدا ڕووبەڕووی كێبڕكێكارانێكی بەهێزتر دەبێتەوە، كە لە هێز و مكوڕبوون و كەلەڕەقیدا وەك یەكن، ئەوانیش وویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و ڕوسیا و ئێرانن.

كێبڕكێی نێوان ئێران و توركیا، لەمپەرە لە بەردەم پێكەوەنانی هاوپەیمانییەكی سیاسی نزیك یان دوورمەودای نێوانیان. ئەو دوو دەوڵەتە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست زیاتر نەیارن لەوەی هاوڕیبن، بۆیە هاریكاری سیاسی نێوانیان، زیاتر دووڕدۆنگی نێوانیان نیشان دەدات بەرامبەر بە یەكتری لەوەی هاوڕێیەتییان بەرجەستە بكات.

لەوەش كە پەیوەستە بە ڕوسیاوە، وادیارە ئەردۆغان فێری ئەوە بووە، ئەو سوودانەی توركیا لە هاوبەشی ڕوسیا دەستی دەكەون، لەوانەیە شایستە ئەوە نەبن پەیوەندییەكانی لەگەل ئەمریكادا بۆ بكاتە قوربانی، سەرباری ئەو گووتارە ئاگرینانەش كە توركیا هەڵگریانە و بە گوێی خەڵكیاندا دەدات، كەچی هێشتا "ڕۆما" ی سێیەم بە چاوێكی كەمتر لەوانە دەڕوانێت كە "ڕۆما" ی دووەمیان داگیر كردووە. بۆیە سەرباری ئەو كۆبوونەوە زۆرانەی نێوان ئەردۆغان و پۆتین، هێشتا دینامیكیەتە ناهاوسەنگەكەی نێوان مۆسكۆ و ئەنقەر گۆڕانی بەسەردا نایەت.

سەبارەت بە وویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، ڕەنگە ئەردۆغان لە كۆتایدا پەی بەوە بردبێت كە ووتاری ساڵانی ڕابردووی دژ بە وویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و كار و ڕەفتارەكانی دژ بە واشنتۆن و ناكۆكییەكانی سەبارەت بە پەیوەندییەكان لە ناوچەكەدا، ژمارەی هاوڕێكانی ئەنقەری لە واشنتۆن كەمكردوونەوە، جگە لە چەند ڕاوێژكارێكی ئاسایشی نەتەوەیی نەبێت، كە بە نابەدڵی هاوبەشێكی جیوستراتیژی وەك توركیایان بەلاوە گرنگە، هەتا ئەگەر سەركردایەتی ئێستای توركیا سەریەشەیان بۆ دروست كات و نائومێدیشیان بكات. ئەو كەمینەیەی لە ئیدارەی ئەمركیادا پشتی توركیاش دەگرن، بەرەبەرە كەمدەبنەوە بە بەراورد بەوانەی لەو ئیدارەیەدا لە كۆششی ئەوەدان سوود لە بەهای و نرخی جیوستراتیژی ئوردون و قوبڕس و یۆنان و دەوڵەتە عەرەبییە جێگرەوەی توركیا وەربگرن.

هەموو ئەو فاكتەرانە بەیەكەوە، ئەردۆغانیان خستۆتە دۆخێكی ڕووگیرەوە. ئەو بۆ نزیك بوونەوە لە ڕوسیا، هیچی نەماوە پێشكەشی مۆسكۆی بكات – لێرەدا نابێت ڕەفتاری هێزەكانی ڕژێمی سوریا فەرامۆشكەین كە دژ بە چەكدارانی ئیدلبی سەر بە توركیا ئەنجامی دەدەن. ئەگەر توركیا دەستبەرداری مامەڵەی كڕینی ئێس 400  ڕوسیا بێت، ئەو كات "پۆتین" ی لێ دەورژێت كە چاوەڕوان دەكرێت هەڵوێستێكی وا بنوێنێت ئەردۆغان زۆر هەراسان و قەڵس بكات. 

بێگومان لەو دۆخەدا ، دەكرێت ئەردۆغان داوای یارمەتی لە وویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و هاوپەیمانی باكوری ئەتڵەسی (ناتۆ) بكات بۆ بەرەنگاربوونەوەی ڕوسیا، بەڵام ئەو داوایەی ئەردۆغان لەبەر دوو هۆكار سوودێكی ئەوتۆی نابێت:

یەكەم / پۆتین ئەوەندە گەمژە نییە بیەوێت بە ڕوون و ڕاشكاوی لە بەرامبەر دەستبەرداربوونی ئەنقەرە لە مامەڵەی ئێس 400 تۆڵە لە توركیا بكاتەوە، بەمەش توركیا ناچار بەوە بكات داوای یارمەتی بەرگرییەكی بە كۆمەڵ لە هاوپەیمانی ناتۆ بكات. ڕاستە ووڵامە تۆڵەئەستێنەكەی ڕوسیا زیان بە بەرژەوەندییەكانی توركیا دەگەیەنێت، بەڵام ڕوسیا لە دۆخێكی لەو جۆرەدا، بۆ خۆپاراستن لە شوێنكاری كاردانەوەی بەهێزی ناتۆ، بە ووردی و ووریاییەوە هەنگاو دەنێت.

دووەم / سەختە بۆ هەر كەسێك وێنای ئەوە بكات كام دەوڵەت لە ئەندامانی ناتۆ  ڕازی دەبێت دەرامەتەكانی خۆی خەرج بكات بۆ یارمەتیدانی توركیا لەو تەڵەزگەیەی تێی دەكەوێت. چونكە ووتارەكانی ئەردۆغان دژ بە ڕۆژئاوا، هێرشەكانی بۆسەر ئازادی ڕادەربڕین و سەروەری یاسا، سۆزداری سەركردە سیاسییەكانی ئەوروپا و ئەمریكای باكوری – جگە لە كەمینەیەكە زۆری كەم لە سیاسییە شەعبەویە هاوشێوەی خۆی نەبێت -  لەكیسداوە،  بەڵام ناكرێت توركیا پشت بەو كەمینە سەركردانە ببەستێت، تاوەكو بەرگری لی بكەن لە بەرامبەر هەر ووڵامدانەوەیەكی تۆڵەئەستینی ئابووری و سیاسی ڕوسیا.

تەنیا دۆناڵد تڕەمپی سەرۆكی وویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دەتوانێت سایە و سێبەرێك بۆ ئەردۆغان دابین بكات بۆ پاراستنی لە هەر ووڵامدانەوەیەكی تۆڵەئەستێنی ڕوسیا. بەڵام ئایا تڕەمپ ئەوە دەكات؟ ئەمە سیناریۆیە پەیوەستە بەو دەستكەوتانەی دەكرێت تڕەمپ لە ئەردۆغانەوە دەستی بكەون، تڕەمپیش بەوە نەناسراوە كە خاوەن جوامێری بێت لە دانوستاندا، كاتێك هەست بە بەهێزی هەڵوێستی خۆی بكات.

لەوانەیە ئەردۆغان لە هەوڵی ئەوەدا بێت سوود لە كات وەرگرێت، بەڵام ئامانجی لەو كارە چییە؟ دواخستنی ئەم پرسە بۆ چەند هەفتە یان چەند مانگێك بێهودیە، چونكە لە كۆتایدا ئەردۆغان هەر دەبێت یەكێكیان هەڵبژێرێت؛ یان هێرش بكاتە سەر پۆتین و ڕووبەڕووی وڵامێكی تۆڵەئەستێنی ڕوسیا بێتەوە، یاخود هێرش بكاتەسەر وویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و ناتۆ و چێژیش لە نزیك بوونەوەیەكی زیاتر لە مۆسكۆ وەرگرێت، ئەمەش لە كاتێكدایە كە ڕۆژئاوا لە ناوچەكەدا بەدوای هاوپەیمانی دیكەدا دەگەڕێت.

دەبێت مرۆڤ سەبارەت بەو سێ هەنگاوەی ئەردۆغان كە لەم دواییانەدا هاویشتوونی، ووردبێتەوە و بە وورییاییەوە لێیان بڕوانێت، كە ئاخۆ بەڵگەن لەسەر ئارەزووكردنی لە هەڵوەشاندنەوەی مامەڵەی كڕینی موشەكی ئێس 400 ی ڕووسی و ئاشتبوونەوە لەگەڵ ئەمریكادا. چونكە ئەم پرسەیان بە پێچەوانەی هەڵبژاردنەكانی ئەستەمبوڵەوە، پێویستی بە دووبارە چاوخشاندنەوە هەیە بە بڕیارەكانی سیاسەتی دەرەوەی توركیا، نەوەك تەنها چەند قسەیەكی سەرزارەكی بێت و بخرینە بەرگوێی بەرپرسە حكومییەكان؛ ئەگەرنا، هێشتا ورچەكان نینۆكیان ماون. 
 
سەرچاوە: ئەحوال توركیا
وەرگێران: لوقمان حاجی قادر