شارپرێس:
دەستبەسەرداگرتنی دوورگەی قرم لە لایەن ڕوسیاوە لە ساڵی 2014و تەنگژەی دواتری مۆسكۆ لە پەیوەندییەكانی بە دەوڵەتانی ئەوروپای دەروربەرو جیهانی رۆژئاوا، دواتر دەستتێوەردان لەتەنگژەی سوریا لە ساڵی 2015، هەموو ئەمانە پرسیارگەلێكیان هێنایە ئاراوە سەبارەت بە بەرزەفڕییە دوورمەوداكانی سیاسەتی دەرەوە ڕوسیا ، بە تایبەتش نووسەرە ڕۆژئاواییەكان، ئەم دۆخەی ئێستا بەشەڕێكی نوێی سارد ناو دەبەن.
پەیمانگا "چاسام هاوس" پەرتووكێكی بە ناونیشانی "ڕێساكانی مۆسكۆ، پاڵنەرەكانی ڕوسیا چین بۆ بەرەنگاربوونەوەی ڕۆژئاوا؟" بڵاوكردووەتەوە، كە "كیر جیڵز" ی شارەزای دیاری كاروباری ڕوسیا نووسیوویەتی.
پەرتووكەكە باس لەو بۆگەڕاوە (مەڕجەعییات) و ئاراستە بەهایی‌و ئایدۆلۆجییەكانە، دیدگای مۆسكۆ سەبارەت بە خۆی و پەیوەندییەكانی بە جیهانی دەرەوە دەكات، ئەمەش بە مەبەستی خۆپارێزی لەپێكدادان لەگەڵ ڕۆژئاوا.
پەرتووكەكە چوار بەشە و تیایدا نووسەر باسی لە پێگەی ڕوسیا لەسەر ئاستی جیهانی، سیستەمە ناوخۆییەكەی، ڕەهەندی مێژوویی سیاسی ڕوسیا و ئایندەی پەیوەندییەكانی مۆسكۆ دەكات.
پێگەی جیهانی ڕوسیا
نووسەر دەڵێت: ڕوسیا و ڕۆژئاوا وەك دوو هاوسێ وان، كە لەیەكتر حاڵی نابن، هۆكارە سەرەكییەكەش ئەوەیە، كە سەركردە ڕۆژئاواییەكان باوەڕیان وایە دەبێت مۆسكۆ وەك دەوڵەتێكی ڕۆژئاوایی ئەقڵانی ڕەفتار بكات، سەرباری ئەوەی دەزانن ئاراستە و بڕیارەكانی ڕوسیا بۆ ماوەی چەند دەیەیەك لەسەر بنەمای چەند ڕێسایەكی چەسپاو بەڕێوەچوون.
نووسەر پێوایە ڕۆژئاوا لە مامەڵەكردنیان لەگەڵ ڕوسیادا، دنیابینی مۆسكۆ بۆ جیهان لەبەرچاو ناگرن، هەر ئەمەش هۆكاری تەنگژە جۆراوجۆرەكان نێوان هەردوولایە، سەركردەكان ئێستا و پێشووی ڕوسیا، ئامراز ستراتیژی هاوسەنگ و گونجاو لە بەرانبەر جیهاندا پیاوە دەكەن، ئەگەر ئەمە لە دیدگای ڕۆژئاواوە سەیر و سەمەرەش بێت، بەڵام تێگەیشتن گرنگە بۆ مامەڵەیەكی سەركەوتووانە لەگەڵ مۆسكۆدا، پەیوەندییەك بەرهەمدار بێت و ئەوەندەش تەنگژاوی نەبێت.
جیڵز پێشیوایە ئەو گریمانەی دەڵێت: ڕوسەكان وەك ئەمریكا و ڕۆژئاواییەكان وان و بە هەمان دیدگاشەوە مامەڵە لەگەڵ جیهان دەكەن، بوونە بەربەست و ڕێگر لە بەردەم تێگەیشتن لە بەها و ئومێد و ترس و پاڵنەرەكانی ڕوسەكان، ئەوانەش ڕوسیا لە دەوڵەتانی ڕۆژئاوا و ئەمریكا جیادەكەنەوە.
لە بنەما سەرەكییەكانی دیدگای ڕوسیا بۆ پێگەكەی خۆی و چۆنییەتی كارلێككردنی لەگەڵ جیهای دەرەوەدا، ئەوەیە مۆسكۆ پێوایە مافی ئەوەی هەیە وەك یەكێك لە دوو دەوڵەتە گرنگەكە، یان یەكێك لە سێ دەوڵەتە گرنگەكە مامەڵە لەگەڵ بكرێت.
لەوانەیە شڕۆڤەكارە ڕۆژئاواییەكانیش زۆر بە دووری بزانن ڕوسیا دەوڵەتێكی پێشەنگ بێت لە جیهاندا، بە تایبەتی بە گوێرەی چەند پێنوێنێكی وەك، تێكڕای كەم داهاتی ناوخۆیی، ئابوورییەكی ناپێشكەوتوو، كەم كاریگەری هەژموونەكەی لەجیهاندا، ئەگەر ئەمە ڕاستیش بێت، ناكرێت بەو دیدگایە تەماشای دەولەتێكی وەك ڕوسیای پێ بكرێت كە فلادیمیر پۆتین سەرۆكییەتی.
لە دیدگای ڕۆژئاواوە، بڕیارەكان سیاسەتی دەرەوەی ڕوسیا نائەقڵانین، ئەنگێلا مێركڵی ڕاوێژكار ئەڵمانیا، وا وەسف پۆتینی كرد، كە لە جیهانێكی دیكەدا دەژیت. جیڵز پێی وایە بڕیارەكانی مۆسكۆ و كاردانەوەكانی بە گوێرەی لۆژیكێكی ناوخۆ هاوسەنگی گونجاو ڕەنگڕێژ دەكرێن، لەسەر بنچینەیەكی پتەو دامەزراون، وەك گێرانەوەی هێزی ڕوسیا و پێگە هەژمووندارەكەی لە جیهاندا، وە پەرەدان بە ئامرازە بەرگرییەكان لە پێناو دەستەبەركردنی پێداویستییە ئەمنییەكان.
ڕوسیا لە ناوەوە
نووسەر پێیوایە شێوازی حوكمڕانی ڕوسیا بەدرێژایی مێژووی خۆی، ڕێژەییانە جێگیر بوو، تەنیا لە دوای هەرەسهێنانی سۆڤیەتەوە، هەندێك لەچەشنەكانی حوكمڕانی ستەمكار هەمواری تێدا كراوە لە لایەن توێژێكی باڵای حوكمڕانی كۆتوبەندكراوی بچوك و توێژێكی مامناوەندی لاوازەوە. هەر لە سەرەتاشەوە ڕوسیا دەرامەته كەمە‌كانی خۆ تەرخانكردوون بۆ بەرگری و جەنگ و ئیستعمار.
دیارترین خەسڵەتی جیاوازی سیستەمی ڕوسیا بە بەراورد بە ئەوروپا، ئەوەیە كە لە ئەوروپا و بە تایبەتیش ئەو بەشانە خاوەن نەریتی كۆنینەی مەدەنی و دیموكراسین، پەیوەندی نێوان دەوڵەت و ژێردەستان جۆرێك لە هاوسەنگییە لە نێوان بەرژەوەندییەكانی دەوڵەت و ژێردەستەكانی، ئەمەش بە ڕێزگرتن لە مافەكان و هەڵگرتنی بەرپرسیاریەتی؛ بەڵام هەرگیز ئەوە لە ڕوسیا ڕووینەداوە؛ چونكە كۆمەڵگای مەدەنی تیادا پێكنەهاتووە هەروەك لە ئەوروپا هەیە، بنەمای سەرەكی حوكمڕانی لە ڕوسیا بنەمایەكی بەكۆمەڵە كە لەسەر ملكەچی تاك بۆ بەرژوەندی گشتی دامەزراوه. لەسەر ئەم بنەمایەش سەركردە ڕوسەكان سەر‌كێشی دەرەكی دەكەن لە پێناو برەودان بە شەرعیەتی ناوخۆ، نموونەش بۆ ئەمە دەستتێوەردانی ڕوسیایە لە سوریا.
جیڵز باوەڕی وایە لە بارەی ئۆپۆزسیۆنیشەوە ڕۆژئاواییەكان زێدەڕوەی دەكەن لە گرنگیدان بە ناڕەزاییە جەماوەرییەكان و ئۆپۆزسیۆنی سیاسی لە ڕوسیا، ئەو پێ وایە زۆرینەی ناڕەزاییە سیاسییەكانی ئەم سەدەیهی ئێستا لە ڕوسیا، بەو ئەندازەی پەیوەست بوون بە كاری تاكەكەسی و بە بژێوی ڕۆژانەی تاكەكانەوە، ئەوەندە پەیوەست نەبووە بە داواكاری بۆ گۆڕانكاری سیاسی، هەروەك ناڕەزاییەكان شۆفێرە بارهەڵگرەكان لە ساڵ 2016.
میراتە مێژوویەكەی ڕوسیا
جیڵز دەڵێت ڕۆڵی كڵێسا و ئاین و كۆمەڵگا و سیاسەتی ڕوسیا ئاڵۆزە، بە زۆریش وایە لە دەرەوەڕا بەدیار ناكەوێت، ئەمەش لە هەندێك بەیاننامەی سیاسەتی دەرەوەدا بە ڕوونی دەردەكەوێت وەك ئەوەی لە ساڵ 2016 دا لەسەر زاری "سێرج لاڤرۆڤ" ی وەزیری دەرەوەدا گوزارەی لێكرا كە ووتی وەك جاران مامەڵە لەگەڵ ئەوروپا ناكەین، چونكە ڕوسیا ووڵاتێكی مەسیحییە، مامەڵەش لەگەڵ ڕۆژئاوا واتای ئەوەیه ڕوسیا وەك ئەوروپای لێهاتووە، ئەمەش لەگەڵ بنچینەی ڕۆشنبیری و كەلتوری ئێمەدا نایەتەوە.
نووسەر پێی وایە هەڵەیەكی گەورە دووبارە و سێبارە و چەندجارە دەبێتەوە لە چۆنییەتی مامەڵەكردنی ڕۆژئاوا لەگەڵ مۆسكۆدا، ئەمیش باوەڕبوونە بەو گریمانەی دەڵێت بەرەنگاربوونەوە لەگەڵ ڕوسیادا كاتییە و دۆخەكەش بەرەو باشتر دەچێت. ئەو پێشی وایە بە درێژایی مێژوو، فراوانخوازی بەردەوامی ڕوسیا لە ڕێگەی داگیركاری ڕاستەوخۆ یان ئیستعمارەوه، هەمیشە بژاردەی ڕوسیا بووە و بەرزەفڕی فراوانخوازییەكە جێگیر بووە و نەگۆڕە.
ئاسۆی گۆڕانكاری
جیڵز لەوباوەڕەدایە كە گریمانەی هەندێك له شڕۆڤەكارانی ڕوسیا بۆ پێشبینییەكان ئایندە بەلای ڕەشبینیدا دەشكێنەوە. لە كۆمەڵگای ئەكادیمی و میدیایشدا، ئەم ڕەووتە پێچەوانەیە و ئاراستەكەی ڕووەو گەشبینییە. "هانا سمیس" ی فنلەندی و چاودێری كاروباری ڕوسیا لە ساڵی 2018 لە لێكۆڵینەوەیەكی بەدواداچوونەكیدا (ئیستقصائی) سەبارەت بە پەرەپێدان لە ڕوسیا لە ماوە سەدەی ڕابردوودا" ،ڕایەڵەی زۆر دۆزینەوە كە ئێستا و ئایندە بەیەكەوە دەبەستنەوە، تا ئەو ڕادەیەی باوەڕی بەوە كردووە كە لەوانەیە ئەو ڕایەڵانە بۆ ئایندە ڕوسیاش دەستبدەن.
ڕوسیا چ لەگەڵ هاوسێكانی یان هاوبەش و نەیارەكانیدا لە ئاشتیدا ناژیەت، بیرۆكە گەشبینەكانیش بەوەی ڕوسیا بێ هۆكارێكی دیاریكراو كۆشش ناكات بۆ زیانگەیاندن بە دەوڵەتانی ڕۆژئاوا، زۆر لە پێنوێنەكان پاڵپشتی ناكەن، وەك هەوڵە تێكدەرەكان كۆشش بۆ ناسەقامگیری ئەمریكا و چەند دەوڵەتێكی دیكەی ڕۆژئاوایی.
جیڵز وایدەبینێت گەشبینییەك هەیە لەو بارەوە ، بەڵام دەبێت بە ورویاییەوە مامەڵەی لەگەڵ بكرێت، ئەویش ئەوەیە شیمانە (ئیحتمال) ئەوە هەیە كە ئۆپۆزسیۆنی میانەڕەووی ڕوسیا ،ڕۆڵێكی كارا و واقعی بنوێنێت كە لەوانەیە گۆڕانێكی سیاسی ڕاستەقینە لێ بكەوێتەوە؛ بەڵام دەبێت ئەوەش لەبەرچاو بگیرێت كە حكومەت ڕوسیا و پەیكەرە كارگێڕییەكە لەوە بەهێزتر و نەرمونیان ترە كە زۆرێك لە ڕەخنەگرانی پەی پێ نابەن.
جیڵز لە وەڵامی ئەو پرسیارە كە ئاخۆ ڕۆژئاوا گرفتی لەگەڵ ڕوسیادا هەیە یان پۆتین ؟ دەڵێت ڕوسیا تاكە پیاوێك نوێنەرایەتی ناكات، سەرۆك پۆتینیش تاكە سەرچاوەی هەموو مەترسییە ئەمنییەكان نییه، ئەو دیدگایەكی كۆن هەیە بۆ چۆنییەتی مامەڵەكردن لەگەڵ جیهانی دەوروبەر و دۆخی ناوخۆ ڕوسیا، بۆیە گەشبینی مەترسیدارە و دەبێتە هۆی دووبارەبوونەوەی سیاسەتە هەڵەكان.
ئایندە پەیوەندییەكان لەگەڵ ڕوسیادا
جیڵز ئەو پرسیارە دەورژێنێت ئاخۆ دەكرێت چ بكرێت؟ لە سایەی بوون ئاڵێنگارییەكاندا، چۆن دەتوانین پەیوەندییەكان لەگەڵ ڕوسیادا بەرەو باشی بەرین؟ واتە پەیوەندییەكە سوك و ئاسان نابێت، ئەوەش دەڵێت كە بە تەنیشت دووركەوتنەوە لە گەشبینی ، دەبێت هەوڵ بدەین بەو ڕیبازە ئاشنابین كە ڕوسیا جیهانی دەرەوە و ڕۆژئاوای پێ دەبینێت، دەبێت پەی بەوەش بەرین كە نەك هەر دژیەكییەكی بەهایی و ئاكاری بوونی هەیە، بەڵكو دەبێت لە گۆشەنیگای بەرژوەندی جیوستراتیژی نێوان هەردوولاوە لە پرسەكە بڕوانین.
جیڵز پێی وانییە ئێستا جیهان لە دۆخی جەنگێكی سارد دایە، بەڵام پێ وایە لە ئێستادا زۆر لە خەسڵەتەكانی جەنگی سارد بوونیان هەیە، وەك هەڵكشانی جیاوازی ئایدیۆلۆجی، گۆشەگیری پەرەسەندووی گەلی ڕوسیا لەمەڕ بیرۆكە و بۆچوون و هەواڵی دەرەكی كە ڕژێمی ڕوسیا بە زیانی دەبینێت بۆسەر بەرژوەندییەكانی خۆی.
لەسەر بنەمای ئەوە لەسەرەوە باسكرا، جیڵز داوا دەكات بگەڕێینەوە سەر هەڵوێستە ئەقڵانییەكان كە سیمایەكی دیاری ماوەی شەڕ سارد بوو، تیایدا هەردوولا گەیشتنە لێكتێگەیشتن و باوەڕبوون و دانپێدانان بە بوونی جیاوازییەكان.
لە كۆتایدا جیڵز پێی وایە بەلایەنی كەمەوە لە ماوەیەكی كورت و ماناوەند مەودادا، شیمانەكانی (ئیحتمال) گۆڕان لە ڕوسیادا زۆر كز و لاوازن. پێش وایە بەجێهێشتنی كورس فەرمانڕەوایی لە لایەن پۆتینەوە، هیچ لە پرسەكە ناگۆڕێت، چونكە گرفتەكە لە تێكەڵە ژەهراوییەكەی "شێتی مەزنی، هەڵخەڵەتاندن،كەنارگیر، نەبوونی توانستی خۆگونجاندن لەگەڵ بیرۆكەی هاریكاری لەگەڵ بەرژەوەند گشتیدا" دایە، لەوانەیە هەلەكان بێنە پێشەوە بۆ باشكردنی پەیوەندییەكان، بەڵام ئەو هەلانە دەگمەن دەبن و بە تەواویش پەیوەستن بە دۆخی ناوخۆی ڕوسیاوە. لە لایەكی دیكەشەوە، جیڵز شیوەنی ئەوە دەكات كە توێژینەوە و لێكۆڵینەوەكان لە بارەی ڕوسیاوە لە ڕۆژئاوا كەمن، ئەمەش توانستەكان سنوردار دەكات لە تێگەیشتن لە ڕەفتارەكانی ڕوسیا.
سەرچاوە: پێگەی ئەلەكترۆنی موستەقبەل
وەرگێران: لوقمان حاجی قادر
