مێژوی دیمۆکراسی مێژوێکی کۆن و دێرینە ، لە ئەدەبیاتی سیاسی ومێژوی دا پانتاێکی زۆری بۆخۆی دەستەبەر کردوە ، ئەوەندەی لەسەر دیمۆکراسی وشێوازی پێرەوکردن و وەرگێرانی بۆ بواری کردارەکی نوسراوە ، کە مرۆ دەتوانی زۆر بە ئاسانی دەستی بە زانیاری و ئەزمونی ولاتان بکەوێت، ماڵپەری www.amerca.ga/st/demokracy-persin) ( بابەبەتێکی باڵکێش بڵاو کراوەتەوە لەسەر بنەماکانی دیموکراسی ، وەک شارەزایانی بواری دیموکراسی پێناسەی دەکەن ، مەبەست لە دیمۆکراسی بەواتای دەسەڵاتی گەل ، لەرێگەی پیادەکردنی مافە سیاسەکانی لە دوو توێی پرۆسەی دەنگدانی نهێنی و دەوری ، و لە چوارچێوەیەکی یاسایدا ،گەل بڕیار دەدات بۆ ماوەی چوار ساڵ متمانە بدات بەنوێنەرانی ، بەڵام پیادەکردنی سیستەمی دیموکراسی بەتەنها لە هەڵبژاردندا خۆی نابینێتەوە ، بۆیە کۆمەڵی بنەما و کۆڵەکەی گرنگ و فەرامۆش نەکراو هەن ، دەبێت پێرەویان لێوە بکرێت لەرێگای دەستورو یاساکانەوە بسەپێنرێن و لادان لێیانەوە ، مانایەک بۆ سیستەمی دیموکراسی ناهێڵتەوە .
لە نوسینی ئەم بابەتە بەراوردێکی کورتی ئەزمونی هەرێمی کوردستانم بەو بنەمایانە کرد کە کۆڵەکەی هەر سیستەمێکی دیموکرسین ، بۆیە لە هەڵبژاردنی ناونیشان بۆ بابەتەکەم دوو دڵ بووم ، نەمدەزانی چ ناونێشانێکی بۆ هەڵبژێرم ، بۆ ئەوەی هەم زمانی گوڵ بێت و هەم داننان بێت بە راستی، بۆیە ناونێشانی ( راستکردنەوەی رێڕەوی دیموکراسی )، و (هەڵەکانمان لە پەیرەوکردنی دیموکراسی )، و(بەهەڵە دیموکراسیمان ئەزمون کرد ) کورت کردەوە لەکۆتایی ناونێشانی بەهەڵوە دیموکراسیمان ئەزمونکرد پێ پەسەندتربوو .
لەهەرێمی کوردستان لەدوای ڕاپەرینە شکۆدارەکەی ساڵی ١٩٩١ بۆیەکەم جار کورد لەباشوری کوردستان پەنای بۆ دەسەڵاتی گەڵ برد ، ئەمەش بە قۆناغێکی گرنگ دادەنرێت لە مێژوی بزافی باشوری کوردستان ، لە قۆناغی شۆڕش و ڕاپەرینەوە بۆ قۆناغی خەباتی دیمۆکراسی و ڕەوایەتی حوکمڕانی و سندقەکانی دەنگدانەوە ، بۆیە ئەتوانین بڵێن یەکەم ئەزمونی هەڵبژاردنی ساڵی ١٩٩٢ راپرسی نەتەوەیی بوو ، سەرەڕای تێبینەکان لەسەر کەموکوری پرۆسەکە، بابەتەکەی ئێمە لەو پەیپەرەدا بەیان کردن و خستنەرووی ئەزمونکردنی پرۆسەی دیموکراسیە ، ئایا لە مێژووی ئەو ٣٠ ساڵە سەرکەوتووبوین لە پەیرەو کردنی سیستەمی دیموکراسی و پرۆسەی حوکمڕانی بە ڕەچاوکردنی بنەما دیموکراسیەکان.
زانایان و شارەزایانی بورای دیموکراسی کۆکن لەسەر کۆڵەکەو بنەما و ڕێسا گرنگەکانی سیستەمی دیموکراسی،سەرەڕای جیاوازی لەشێوازی سیستەمەکانی دیموکراسی (پەرلەمانی ، سەرۆکایەتی ، تێکەڵ )کە خۆی دەبینێتەوە لە (سەروەری یاسا و بنەمای دەسەڵاتی یاسا،هەڵبژاردنی ئازاد و پاک و نهێنی و دەوری ، حوکمی زۆرینەو دەستاو دەست کردنی دەسەڵات لەرێگەی دادگای گەل ،مافی مرۆڤ،لێکجیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان ، دەسەلاتی یاسا دانان ، دەسەڵاتی جێبەجیکردن ، دەسەڵاتی دادوەری ،ئازادی رۆژنامەگەری ، ئازادی ڕادەربڕین ، ئازادی ئاین ،لێپێچینەوە لە حکومەت ، رێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی ، رێکخراوەکانی ناحکومی ،دەستە سەربەخۆکان ، مافی ژنان ) ئەمانە بەشێکن لەو بنەما ورێسایانەی دیمۆکراسی و سیستەمی حوکمڕانی دیموکراسی .
ئەگەر بەکورتی باس لەکار و ئەدای هەریەکێکیان بکەین و بەراوردی بکەین لەگەڵ ئەزمۆنکردنیان ، لە هەرێمی کوردستان دەگەینە چەند دەرنجامێک ، بێگومان دەرنجام و ڕاستی تاڵ ، کە ئێمەی کوردی باشور لە ئەزمونکردنی دیموکرسی سەرکەوتوو نەبوین و لە ئاستی قوربانیەکاندا نەبوو ، با بین یەکە یەکە بەکوردی و بەکورتی شرۆڤەیان بکەین :
یەکەم :سەروەری یاساو بنەمای دەسەڵاتی یاسا ، بە واتای بوونی دەستور بەیان کردنی شێوازی سیستەمی حوکمڕانی و دیاریکردنی ماف و ئەرکی هاوڵاتیان و دامەزراوەکانی دەوڵەت ، چەسپاندنی بنەما گشتیەکان حوکمڕانی و یاساکان ، پابەندبوون بە سەروەری یاسا و کە هیچ یاسایەک و پەیرەو بڕیارێک پێچەوانەی بنەماکانی دەستور نەبن .
بەڵام لەهەرێمی کوردستان بۆشایی گەورەی دەستوری هەیە ، چونکە تا ئەمرۆشی لەگەڵ بێت نەتوانرا دەستور بۆ هەرێمی کوردستان بنوسرێت و متمانەی گەلی بۆ دەستەبەر بکرێت ، دەرنجام دنیایەک سەرپێچی یاسای و لاواز کردنی دامەزراوەکان و لەپەلپۆکەوتنی سیستەمەکەی لیکەوتۆتەوە، کە هەمیشە کەسان و حزبەکان لەسەروی یاساوەبونە ، بەمەش گرنگترین کۆڵکەی سیستەمی دیمۆکراسی وەلا نراوە، سیاسەتمەداران و یاسا ناسانێش کەمتەرخەمبوون و لە خوێندنەوەکانیان بە هەڵەداچوون لەمەر پرسی دەستووری هەرێمی کوردستان پێش پرۆسەی ئازادی و دوای پرۆسەی ئازادی.
دووەم : هەڵبژاردنی ئازاد و پاک و نهێنی و دەوری ، و دەستاودست کردنی دەسەڵات و حوکمی زۆرینە:
لەسیستەمی دیمۆکراسیدا ، لەبنەماو رۆحی دیمۆکراسیدا بونی هەڵبژاردنە لە دوو توێی بنەمای دەستوری و یاسایی دا ، کە دەنگدانی ئازادانە ونهینی و مافی وەک یەکی دەستەبر بکات، هەڵبژاردنێک بەشیوەکی پاک و بێگەرد بەرێوە بچێت ، کە پەیرەوی خولاو خولی بکرێت وەک لە بنەمای دەستورو یاسای پەیوەندیدار پەسەندکراوە ، بەمەرجی فەراهەم کردنی ئازادی پێکەوەنانی حزب و ئازادی هەڵمەتی هەڵبژاردن و تۆماری پاک و بونی دەستەیەکی سەربەخۆ بۆ سەرپەرشتی کردنی هەڵبژاردنەکان ، ئەم کۆڵەکەیە رۆحی دیموکرسی و رەوایەتی دەسەڵاتە .
بەڵام لەماوەی ساڵانی(١٩٩٢ بۆ ٢٠٢٤ ) تەنها پێنج خولی هەڵبژاردن ئەنجام دراوە ، کە پێویست بوو ٨ خولی هەڵبژاردنمان بەرێکردبایە، پێویست بوو پرۆسەی دەستاو دەست کردنی دەسەڵات بە کردارەکی پەیرەو کرابویە و دان بە زۆرینەی هەڵبژاردن دانرابوایە، سەرۆکی حزبەکان کەسی یەکەمی ناو دامەزراوەکان بونایە ، ئەوە سەرەڕای گرفت و تێبینەکانی تر لەسەر پرۆسەکە ، بەڵام لە ولاتانی تر هەڵبژاردن لەکات و ساتی خۆی دەکرێت و کەس بۆی نییە بە ئارەزوی خۆی یاری بەکات و یاساوە بکات .
سێیەم : مافی مرۆڤ : جارنامەی مافەکانی مرۆڤ ،یەکێکە لە دەست کەوتەکانی مرۆڤایەتی ، هیچ کام لە سیستەمەکانی دیموکراسی ناتوانن بنەمانی جارنامەی مافی مرۆڤ نادیدەبکەن ، بۆیە بنەماکانی مافی مرۆڤ جۆرێکن لە یاسای باڵا و پابەندبوون بە بنەماکانی و رەنگدانەوەی لەسەر دەستورو یاساکانی دەوڵەت پر گرنگن ئەو بنامایانە پێداگری لەسەر مافە مەدنی و سیاسەکان وکلتوریەکان و ئازادی ئاین ورادەربرین و ئازادی رۆژنامەگەری دەکاتەوە ، بەڵام لە هەرێمی کوردستان بە هەڵە و بە ئەنقەست ، بە مەبەست و بێ مەبەست لە خوێندنەوە و جێبەجێکردنیان سەرکەوتوو نەبوین ، دەمارگیری حزبی و ئاینی و کۆمەڵایەتی رێگربونە لە رەنگدانەوەیان لە هەرێمی کوردستان ، تەنانەت نەتوانرا دامەزراوەی مافی مرۆڤ لە هەرێمی کوردستان بکەن بە بڵندگۆ دەستەی باڵا هەمیشە بە ناهۆشیاری و نا لۆجیکی کۆت و بەند کراوە ، لە کاتێکا دەبوایە دەستە سەربەخۆکان پارێزەری سیستەمی ئەزمونی هەرێمی کوردستان بوان.
چوارەم: لێکجیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان : گرنگی بونی دەستور بۆهەر سیستەمیک گرنگی تایبەتی خۆی هەیە ، بێ گومان گەر سیستەمەکە دیموکراسی بێت ، چونکە لە دەستور کە باڵاترین یاسایە و گەڵ راستەو خۆ پەسەندی کردوە ، گرنگترین بابەت و پرسی جیاکردنەوەی دەسەلاتەکانە لە سیستەمی دیموکراسی دا ، بۆئەوەی هەر دەسەلاتێ پەیرەوی ئەرک و مافەکانی بکات ، وە لایەنی تر هەبێت پەنای بۆ ببرێت لە ئەگەر لادان لەبنەماکانی ، بەڵام لە هەرێمی کوردستان بە هەڵە و بە ئەنقەست لە لایەن بەشێک لە کادران بە ناوی دڵسۆزی بەمەبەستی مەرایی و بەرژەوەندی کەسی ، پرۆسەی حزبایەتی و حزب دەزانێ و حزب پیرۆزەیان کردۆتە سەر مەشق بێ ئاگا لەوەی چ زەرەرێکیان لە کورد و ئەزمونەکەی داوە ، بۆیە بە پاساوی نابەجێ ئەو سێ دەسەڵاتە کراونەتە پاشکۆی حزب ، ئەمەش گەورترین زەرەری لە پرۆسەی حوکمڕانی کوردی داوە .
پێنجەم: دەسەلاتی یاسا دانان : دەسەڵاتی یاسا دانان کە لە زۆربەی سیستەمەکانی جیهانی دیموکراسی دا ، ئەرکی دانانی یاسایە لەبەر ڕۆشنایی دەستور ، لەگەڵ پەسەندکردنی بودجەی وڵات و چاودێریکردنی دەسەڵاتی جێبەجێکردن و دەستە سەربەخۆکان ، بەڵام لە هەرێمی کوردستان دەسەڵاتی یاسا دانان کۆت وبەندکراوە و گیرۆدەی دەستی حزب و نەزانینی سیاسەتکردن کراوە، هەڵبژاردن لەوادەی خۆی بەرێوەناچێت ، لەوادەی دیاریکراودا متمانە بە نوێنەرانی گەڵ نادرێت ، بە هۆکاری بەرژەوەندی حزبی و پیرۆزکردنی کەسەکان پەرلەمان ناتوانێت بە ئەرکی لێپێچینەوە هەڵسێت ، بودجەی وەڵات پەسەند ناکات ، لەگەڵ ژان و پێداویستی هاوڵاتیاندا نیە ، خۆمان بەدستی خۆمان گرنگترین دامەزراەکانمان کردۆتە دیلی دەستی حزب و نەزانی ، هۆکارەکەشی دڵسۆزییە بۆ حزب و کەسەکان ، ئیتر نازانم کەی سنوری پیرۆزی گەڵ و خاک و نیشتیمان لە سەروی پیرۆزی حزب و کەسەکانەوە دەبێت.
شەشەم : دەسەڵاتی جێبەجیکردن : ئەرکی دەسەڵاتی جێبەجیکردن لە دەستور و یاسا پەیوەندیدارەکان دەق نوس کراوە ، کە لەپرۆسەی هەڵبژاردنی ئازاد و پاک ، حزبی زۆرینە یان بەهاوپەیمانیەتی ، بۆماوەی چوار ساڵ حوکم دەگرێتە دەست لە رێگەی متمانەی دەسەلاتی یاسا دانان بە کابینەی وەزاری ، بۆیە لە ئەگەری سەرپێچی دەستور و یاسا، بە نایاسای حوکم دەکەن ، بە هۆکاری حزبی لێپێچینەوەیان لەگەڵ ناکرێت ، چونکە خۆیان لە یاسا بە گەورەتر دەزانن ، دەسەلاتی یاسادانایش کراوەتە دیل و پاشکۆ ، بۆیە پرۆسەکە بە شێواوی بەرێوە دەچێت .
حەوتەم: دەسەڵاتی دادوەری : دەسەڵاتی دادوەری کۆڵکەیەکی گرنگی وڵاتە بەپێی سیستەمی دادوەری هەر وڵاتێک ، لەدەستوری هەر وڵاتێک و هەرێمكدا ئەم پرسە رووندەکرێتەوە ، دەسەڵاتی یاسا ئەوەند پیرۆز وبەرێزە کەس لەسەروی یاساوە نیە ، کەس لەسەروی دەستورەوە نییە ، چەکوشی دەستی دادوەر کۆڵکەی دانای خشتەی دادوەری و یەکسانی و دڵنیاییە ، بەداخەوە لەهەرێم دەستور نییە ، دادگای دەستوری نیە ، حزب دەستی خستۆتە قاقای دادگاکان و ئەمەش زۆر بە نەرێنی لەسەر پرۆسەی متمانەو حوکمرانی هەرێم کەوتۆتەوە .
هەشتەم :ئازادی رۆژنامەگەری :ئازادی رۆژنامەگەری یا دەسەڵاتی چوارەم ، گەر گرنگترین کۆڵکەی سیستەمی دیموکراسی نەبێت ، گومانی تیا نیە لە دووم و سێیەمەکانیەتی ، فەراهەمکردنی زەمینە سازی لەرێگای بنەماکانی دەستور و یاسایەکی پێشکەوتوەوە دەبێت ، کە بە کردارەکی ئەم دەسەڵاتە ببێتە دەسەڵاتی چوارەم ، دابینکردنی ئازادی ، دابینکردنی ماف و شایەستەیی بۆیان بە یاسا ، دیاریکردنی ئەرک و مافی رۆژنامە نوسان ، ئەمانە ئەو پرسانەن زەرورو پێویستن ، بەلام لە کوردستان بە بەرنامەو بێ بەرنامە هەوڵدراوە ، ئیرادەی رۆژنامە نوسان و دەزگاو دامەزراوەکانی بکرێنە بارمەتە ، لە رێگای هەرەشە و گرتن و کوشتن و سزادان و بەکارهێنای دەسەڵات بە نارەوایی ئەم بنەمایەش وەک بنەماکانی تر ڕێگە لە گەشکردنی گیراوە، زەرەر مەندیش ئەزمونەکەمان و میللەتەکەمانە .
نۆیەم : ئازادی ڕادەربڕین : ئازادی رادەربڕین یەکیکە لە مافەکانی مرۆڤ کە بتوانێت بە پێی یاسای و رێساکان ، بۆچون و باوەرەکانی خۆی دەربرێت ، دوور لە پێشەلکردنی بنەماکانی مافی مرۆڤ و یاسا بەرکارەکان ، لێرەشدا رێگە لە داهێناو چاودێری کردنی پرۆسەی حوکمرانی و بەریەکەوتنەکانی ناوکۆمەڵگاگیراوە ، بەناوی جیا جیاوە سنور بەندی بۆ رای ئازادو بیرورای ئازاد دانراوە .
دەیەم : ئازادی ئاین : ئازادی ئاین یەکێکی کەیە لە بنەکانی مافی مرۆڤ و دیموکراسی ، کە مرۆڤەکان ئازادن لە پەیرەو کردنی رێورەسمی ئاینیان دوور لە هەر جۆرە جیاکاریەک و چەوسانەوەیەک ، هەرێمی کوردستان لانکەی پەیرەوانی ئاینی جیا جیایە (ئیسلام ، مەسیحی ، ئەرمەن ، ئیزیدی ، کاکەکەی ، مەندایی ، جوو ) تا رادەیەک رێز لەم پیکەوە ژیانە گیراوە ، بەڵام ئەوە بەو مانایە نیە کە هەموو شتێ باشە ، ئەوە سەرەڕای ئەو ناحەقیەی بەرامبەر برایانی ئیزیدی و مەسیحی کراوە، بەڵام تا رادەیەک نەتوانراوە سنوری ئاینی تێپەرێنرێت لە پێدانی مافی وەک یەکی لەهەموو دامەزراوەکاندا .
یازدەیەم : رێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی: واتە بوونی رێکخراوەی سەربەخۆ و ئازاد لە گوزارشتکردنی ڕاو بۆچۆنەکانیان ، کە ببن بە بزوێنەرو تەواوکەری پرۆسەی دیموکراسین ،بەشێوەیەک ببن بە پرد لە نێوان حکومەت و هاوڵاتیان ، دەستەبەر کردنی زمینەی ئازادی کارکردن و لەبەر رۆشنایی یاساێکی پێشکەوتوو پێداویستیکی ژیاری هەر سیستەمێکە ، بەڵام لە هەرێمی کوردستان حزب دەستی ناوەتە قاقای رێکخراوەکانی کۆمەلگای مەدەنی ، حزب دەستی خستۆتە ناو سەرجەم کایەکانی سەندیکاکان و ریکخراوە نا حکومیەکان ، ئەمەش کاردانەوەی زۆر نەرێنی لەسەر ئەداو کاری ئەوان جێ هێشتوە ، کە بەزەرەر بۆ پرۆسەی سیاسی ئەزمونی هەرمی کوردستان گەراوەتەوە ، ئەو دەستە مۆکردنە بەرێگاو شێوازی جیا جیا پێرەوی لێدەکرێت .
یازدەیەم :دەستە سەربەخۆکان : لە زۆربەی سیستەمی وڵاتانی جیهاندا ،دەستور ئاماژەی بە سێ دەسەلاتە سەرکیەکە داوە ،کەخۆی لە دەسەڵاتی( یاسا دانان ، جێبەجێکردن ، دادوەری ) دا دەبێنێتەوە، وە هەموو دامەزراوە ودەستەو فەرمانگەکانی دەوڵەت سەر بەو سێ دەسەڵاتەوەن ، بەڵام لەدوای پرۆسەی ئازادی عێراق لەدستوری پەسەند کراو لە ماددەی ( ١٠٢ ، ١٠٣ ) دەستور ئاماژە بە دەستە سەربەخۆکان دراوە، واتە سەربەخۆن سەر بەو سێ دەسەڵاتە نین بەیاسا کارەکانیان رێکخراوە و مل کەچن بۆ لێپێجینەوەی دەسەڵاتی یاسا دانان ، لەوانە ( دەستەی مافی مرۆڤ ، کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکان ، چاودێری دارایی ، دەستەی نەزاهە و هتد) ئەم دەستانە تەواو کەری بنیاتنای دەوڵەتی یاسا وماف و دیموکراسین ، کە متمانە بدات بەگەڵ و ئارامی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابوری دەستەبەر بکات و هاوکاربێت بۆ حوکمڕانی تەندروست و شەفاف .
دوازدەیەم : مافی ژنان : مافی ژنان مافێکی دانپێدا نراوە بە پێی بنەماکانی جارنامەی مافەکانی مرۆڤ ، بۆیە ناکرێت رووبەرووی هیچ جۆرە جیاکاریەک بکرێنەوە لەرووی رەگەزی ، لەکوردستان ژنان و کچان ، مافی خوێندن و مافی کارکردن و مافی وەک یەکیان بۆ دەستەبەرکراوە ، بەڵام لە هەندی پرسی تردا کەموو کوری هەیە کە دەکرێت ئەم کەموو کوریانە جارە بکرێن بە رەچاوکردنی کۆمەڵێ بنەماو پێرەو کە لەگەڵ کۆمەڵگەی کوردەواری پێشکەوتوو بێتەوە .
دەرنجام : بەبێ بونی سەروەری یاسا و پەیرەو کردنی بنەماکانی دیموکراسی ، بەبێ بونی دەستورێک بۆ هەرێم ، بەبێ بونی روێیاێکی یاسای و دەستوری واقیعبینانە بۆ بنەماکانی دەستور و فیدرالیەت ، بەبێ یەکگرتوی و هاوڕایی لەسەر پرسی مافەرەواکانی میللەتەکمان ، بەبێ بونی ئازادی و بێرورای ئازاد و رۆژنامەگەری ئازاد و هێزێکی چەکدار بە هەموو رەنگ وناوەکانیەوە لەژێر چەتری نێشتمانی ، بەبێ بونی یەکسانی بەرامبەر یاسا ، بەبێ رێزگرتن لەمافی مرۆڤ ،بەبێ هەڵبژاردنی پاک و بێگەرد ، بەبێ سەربەخۆی دامەزراوەکان ، بەبێ هێزی نیشتمانی سەربەخۆ، بەبێ تێپەراندی پرۆسەی حزبایەتی سەقەت ، ئەزمونەکەمان سەر ناکەوێت ، دەبێت پێرۆز گەڵ بێت ، نیشتیمان بێت ، هاوڵاتی بێت ، ئالا بێت ، دامەزراوەکان بن ، سەروەری یاسابێت ، ماف بێت ، بۆیە دەبێت بڵێن بەڵی بۆ ڕاستکردنەوەی ڕێڕەوی دیموکراسی لە قازانجی ئەزمونی پر قوبانی میللەتەکەمان.
ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی