کەمال چۆمانی

دوای ٧ی ئۆکتۆبەر، رۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێی ناوەتە قۆناغێکی نوێوە. ئێران لەوانەیە چیتر ئەو هەڕەشەیە نەبێ بۆ سەر وڵاتانی کەنداو، لای کەم تا چەند ساڵێک، بەوپێیەی پێشخستنی توانا ئەتۆمییەکانی بۆ چەند ساڵێک وەپاشکەوت، توانا موشەکییەکانی لاواز کران، ئاسمانی شکێنرا و عونسری هەرە بەهێزی ئێران کە ئەکتەرە نادەوڵەتییەکان بون لە ناوچەکەدا، لە توانا خراون -بەڵام لەناونەبراون-، لەگەڵ ئەوەشدا، ئیسرائیل دوای شکاندنی سەروەریی قەتەر، ئەوەی نیشانی وڵاتانی ناوچەکەدا کە هیچیان خاوەنی سەروەریی نین و ناچارن هەژمونی ئیسرائیل قبوڵ بکەن.

بەپێی قانون، ئەمریکا ناتوانێت چەکی پێشکەوتو بفرۆشێتە هیچ وڵاتێک لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا کە ببێتە هۆی باڵادەستیی سەربازیی لە بەرانبەر ئیسرائیل. ئەو قانونە پێیدەگوترێ Qualitative Military Egde واتا باڵادەستیی سەربازیی لەڕوی چۆنایەتییەوە کە تەنها دەبێ ئیسرائیل خاوەن باڵادەستیی بێ لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەوپێیەی ئیسرائیل گرنگترین و ستراتیجیترین هاوپەیمانی ئەمریکایە لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەراستدا.

کەچی دۆناڵد ترامپ بڕیارە فڕۆکەی ئێف-٣٥ بە سعودیە بفرۆشێ لە کاتێکدا هێشتا سعودیە پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئیسرائیل ئاسایی نەکردۆتەوە. ئیمارات لە ٢٠٢٠ بڕیاربو ئەم فڕۆکەیە بکڕێ و بەشێک لە ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکان لەگەڵ ئیسرائیل بۆ بەدەستهێنانی ئەو جۆرە فڕۆکەیە بو، بەڵام ئیدارەی بایدن ئەمەی رەتکردەوە چونکە ئیمارات سور بو لەسەر بەردەوامیدان بە پەیوەندییە سەربازییەکانیان لەگەڵ چین. ئەمریکا قبوڵ ناکا تەکنەلۆژیای پێشکەوتوی فڕۆکەی ئێف-٣٥ بکەوێتە ژێر دەستی چینییەکان.

سعودیە نە خاوەنی چەکی ئەتۆمە و نە فڕۆکەی ئێف-٣٥، بۆیە پێویستی بە چەکی پێشکەوتو و رێککەوتنە لەگەڵ ئەمریکا بۆ خۆپاراستن لە نەیارەکانی لە ناوچەکەدا. ئەوەی پەیوەندیی نێودەوڵەتی رێکدەخا، نە ئەخلاقە و نە قانونی نێودەوڵەتی. پەیوەندیی نێودەوڵەتی هێز رێکیدەخا، بۆیە سعودیە دەبێ قازانجی زۆر گەورە بە ئەمریکا بدات بۆ ئەوەی ئەمریکا ئاساییشی سعودیە بپارێزێ، بەڵام تەنها ئەوە بەس نییە بۆیە سعودیە دەیەوێ هەم ئێف-٣٥ بەدەسبێنێ و هەم توانا ئەتۆمییەکانی پێشبخا. رێککەوتنی سەربازیی نێوان سعودیە-پاکستان بەشێکی سەرەکیی بۆ چاوترساندنی ئیسرائیل بو. پەیوەندیی نێودەوڵەتی لەسەر بنەمای متمانە و قانونی نێودەوڵەتی رێکناخرێ، بەڵکو بێ هەبونی هێز، متمانە و قانونی نێودەوڵەتی و هەمبەری وڵاتان دەکرێ زۆر بەئاسانی بشکێنرێن، وەک هێرشەکانی ئیسرائیل بۆ سەر سوریا و ئێران و قەتەر.

ئیسرائیلییەکان دڵخۆش نین بە رێککەوتنی ئیدارەی ترامپ و سعودیە بەڵام لەگەڵ ترامپ کە تەنها چاوی گرێبەستی ملیار دۆلاری دەبینێ، زەحمەتە بتوانن ترامپ رابگرن، مەگەر لەڕێی کۆنگرێسەوە. ئەو رێککەوتنەی سعودیەی سونە-موسڵمان کە هێشتا دان بە هەبونی ئیسرائیلدا نانێ، گەورەترین شکستە بۆ نەتەنیاهۆ دوای شکستەکەی ٧ی ئۆکتۆبەری ٢٠٢٣.

ئەگەر گرێبەستەکە قبوڵبکرێ، ئەوا فڕۆکەکان لە ٢٠٣٢ دەگەنە دەستی سعودیە. ئەمە وا دەکات هەم ئێران و هەمیش تورکیا زیاتر هەوڵبدەن خۆیان پڕ چەک بکەن.پێشبڕکێی وڵاتان بۆ خۆپڕچەککردن زۆر جار شەڕی لێ دەکەوێتەوە. دونیا هەموی بە ئاراستی خۆپڕچەککردنە و فرۆشیاری چەکی پێشکەوتو زیاتر بونە. لە چین و کۆریاوە بگرە بۆ تورکیا، ئێستا چەک و تەکنەلۆژیای پێشکەوتویان هەیە. تا شەش حەوت ساڵی تر، ململانێکانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەنێوان ئەو هێزانە ئەگەر باڵانسێک دروستنەبێ، یان وڵاتەکانی پەیوەندییە ئابورییەکانیان پێشنەخەن، لەوانەیە شەڕ بڕیار لەسەر نەخشەی هێز بدات لە ناوچەکەدا.

جارێک باسی رێککەوتننامەی کوینسیم کردبوە. لە رۆژی ڤاڵانتاینی ١٩٤٥، دیدارێکی بێئەندازە گرنگە لەنێوان مەلیکی سعودیە عەبدولعەزیز بن سعود و سەرۆک رۆزڤێڵت لەسەر کەشتی جەنگی کوینسی لە دەریای سور لە میسر گرێدرا. لەو دیدارەدا، لە پرسی جو لە فەڵەستین تا پرسی کشتوکاڵ باسکران. لەوێدا، رێککەوتننامەیەک ئیمزاکرا کە تا ئەمڕۆش نەخشی بەسەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پەیوەندیی ئەمریکا بە ناوچەکەوە، تەنانەت دارایی جیهانیشەوە، جێهێشت. لەو دیدارە، <<نەوت لە بەرانبەر ئاساییش>> رێککەوتنی لەسەر کرا. واتا، لە بەرانبەر نەوتی سعودیە، ئەمریکا سعودیە و بەرژەوەندییەکانی بنەماڵەی ئال سعود دەپارێزێت. هەر ئەو رێککەوتنە بو بە بنەمای فرۆشتنی نەوت بە دۆلار. دۆلار ئەو بەهایە گرنگەی هەیە و بو بە دراوی ئاڵوگۆڕی نێودەوڵەتی، بەشێکی بە هۆی ئەو رێککەوتنەوەوە بو، واتا رێککەوتننامەی کوینسی.

ئێستا دوای ٨٠ ساڵ، یەکێک لە نەوەکانی بن سعود لەگەڵ سەرۆکێکی دیکەی ئەمریکا رێککەوتنێکی تر ئیمزا دەکات کە دەیانەوێ بۆ چەندان ساڵی تر ناوچەکە بگۆڕن، یا رەنگڕێژ بکەن. ئەو رێککەوتنەی سعودیە هێندەی تر رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەگۆڕێ، بەڵام ئێستا هێزی ناوچەیی و نێودەوڵەتی دیکەش هەن لە ناوچەکەدا کە دەتوانن سنور بۆ ئەو رەنگڕێژکردنە دابنێن کە سعودیە و ئەمریکا یا ئەمریکا و ئیسرائیل دەیانەوێ هەرچەندە بە هۆی شکستی روسیا لە ناوچەکەدا وا دەردەکەوێ هێزی تر نەبن.

لەو چوارچێوەیەدا، کورد هێزێکی بچوک نییە؛ ئێران و عێراق و  بەتایبەت تورکیا، هەروەها سوریاش، پێویستە لەگەڵ کورد رێکبکەون چونکە هەر وڵاتێک لەمەودوا لە ناوخۆی لاواز بێ، دەبێ چاوەڕێی ئەوە بکا لەلاین هێزە ئیقلیمییەکانەوە سەروەری ببەزێنرێ، کێشە لەگەڵ کورد لە قازانجی هیچ لەو وڵاتانە نییە. تورکیا هیچ رێگایەکی لەبەردەم نییە جگە لە ئاشتی لەگەڵ کورد، هەربۆیە باخچەلی سەرپەرشتی ئەو ئاشتییە دەکات تا رێگا بۆ کەس و هێزەکانی دی خۆشبکا کە لە ئاشتی لەگەڵ کورد سڵ نەکەنەوە. لە عێراق کورد پێگەیەکی بەهێزی هەیە، بەڵام کورد نە دەزانێ لە عێراق چی دەوێ، نە دەشتوانێت لەناو خۆیدا لەسەر هیچ شتێک رێکبکەوێ جگە لە دابەشکاریی پشک و سەرچاوەکان لەنێوان دو هێزە حوکمڕانەکە. لە سوریا، قۆناغێکی زۆر گرنگمان لەپێشە، بەڵام زۆر حەساسیشە بەوپێیەی ئەگەر ئاشتی لە تورکیا سەرکەوتو نەبێ، دۆخی رۆژئاڤا قورس دەبێ. ئەمە جگە لەوەی متمانەکردن بە حکومەتەکەی ئەحمەد الشرع ئاسان نییە. لە ئێران، دیسان دەرفەتی کورد هەیە، بەڵام کورد خۆی ئامادە نییە. فایلێکی دەنگی چەند ساڵێک لەمەوبەر، خەریکە کۆی هەوڵەکانی هێزەکان بۆ دروستکردنی یەکێتییەک شکستپێدێنێ. ئەمە نیشانەی ئەوەیە هێزە کوردییەکان و نوخبەی سیاسیی کورد هێشتا لە سێرەی بەرژەوەندییە هەرە تەسکەکانی خۆیانەوە سیاسەتی کوردی دەبینن.

لە چەند رۆژی داهاتودا پرسی ئاشتی لە تورکیا دەبێ پێ بنێتە قۆناغێکی نوێوە.

ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی