لەدوای دیکتاتۆرییەت، دەستووری ساڵی 2005ى عێراق نەزمێکی سیاسی نوێ دێنێتە کایەوە، کە ڕەگ و ڕیشەی لە فیدراڵیزم و فرەیی و دابەشکردنی دەسەڵاتدا هەیە. بەڵام دوای نزیکەی دوو دەیە، سیستەمی فیدراڵی عێراق هێشتا چەقبەستووە، گیری خواردووە لە نێوان ناڕوونی یاسایی، پاڵنەرە جیاوازەکان و ترسی پارچە پارچەبوون. لەژێر ئاڵای یەکێتی نەتەوەیی، بەغدا تادێت کۆنترۆڵی بەسەر دەسەڵاتدارانی هەرێمدا بەرفراوان دەکات، دیارترینیان حکومەتی هەرێمی کوردستانە. ئەمەیش چوارچێوەی فیدراڵی عێراق دەخاتە مەترسییەوە و فۆرمێکی نوێی دەسەڵاتخوازی (پاوانخوازی) جێگەی بگرێتەوە، کە بە زمانی دەستوری پۆشراوە بەڵام بەهۆی هەژموونی سیاسییەوە جووڵە دەکات.
فیدراڵی و شکستەکانی
دەستووری عێراق فیدراڵیزمی نەک تەنها وەک پێکهاتەیەکی حوکمڕانی ناساند، بەڵکو وەک سازشێکی سیاسی- مەبەست لێی بەڕێوەبردنی هەمەجۆریی ناوخۆیی عێراق و ناڕەزایەتییە مێژووییەکان بوو. هەرێمی کوردستان ئۆتۆنۆمی پێدرا، پارێزگاکانی دیکەش لەڕووی تیۆریەوە ڕێگەیان پێدرا هەرێمی فیدراڵی خۆیان پێکبهێنن. ئەمەش ئامانجی لامەرکەزیی دەسەڵات و بەهێزکردنی دیموکراسی و ڕێگریکردن بوو لە گەڕانەوەی ئۆتۆکراسی، بەڵام هەر لەسەرەتاوە فیدراڵیزمی عێراق بەدەست لاوازی پێکهاتەییەوە دەناڵێنێت:
• پێناسەی یاسایی ناڕوون بۆ دەسەڵاتە ناوچەییەکان
• جێبەجێنەکردنی تەواوەتی ماددە دەستوورییەکانی وەک 140 (لەبارەی ناوچە جێناکۆکەکان)
• نەبوونی دادگای دەستووری سەربەخۆ بۆ چارەسەرکردنی ناکۆکییەکان بەشێوەیەکی بێلایەنانە
• باڵادەستی حکومەتی ناوەندی بەسەر ئاسایش و سیاسەتی نەوت و دەسەڵاتی دادوەریدا
ئەم کەموکوڕیانە ڕێگەیان داوە فیدڕالیزم فۆرمێکی تر وەربگرێت.
کۆنتڕۆڵکردن لە ڕێگەی یاساوە
لەم ساڵانەی دواییدا بەغدا زیاتر پشتی بەئامرازە دادوەرییەکان و لێکدانەوەی یاسایی بەستووە بۆ لاوازکردنی ئۆتۆنۆمی ناوچەیی. دادگای باڵای فیدراڵی ڕۆڵێکی ناوەندی لەم گۆڕانکارییەدا بینیوە:
• لە ساڵانی 2022و 2023 دادگا هەناردەکردنی نەوتی حکومەتی هەرێم بە نادەستووری لە قەڵەمدا، ئەمەش بە شێوەیەکی کاریگەر گرێبەستە سەربەخۆکانی لەگەڵ کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکان و تورکیا تێکدا.
• هەروەها تەحەدای مافە داراییەکانی هەرێمی کوردستانی کرد، کە بووە هۆی دواکەوتن یان ڕەتکردنەوەی خەرجکردنی بودجە و قەیرانی مووچە.
• بڕیارەکانی دادگا پەرلەمانی پەراوێزخستووە و کۆنترۆڵی جێبەجێکردنیان بەهێزتر کردووە، ئەمەش نیگەرانییەکانی لەبارەی لاوازبوونی هاوسەنگییە دیموکراسیەکانەوە دروستکردووە.
ئەم بڕیارانە، هەرچەندە وەک دەستووری لە چوارچێوەیەکدا داڕێژراون، بەڵام ئامانجێکی سیاسی قووڵترییان لەپشتەوەیە، دووپاتکردنەوەی باڵادەستی بەغدا بە بیانووی یاساییبوون و یەکگرتوویی نیشتمانی. ئەم دیاردەیە واتا بەکارهێنانی یاسا بۆ چەسپاندنی دەسەڵات، زۆرجار بە "یاسا" ناودەبرێت، و مەترسییەکی جددی لەسەر ڕۆحی فیدراڵیزم دروست دەکات.
یەکێتی یان یەکپارچەیی؟ لۆژیکێکی مەترسیدار
بانگەواز بۆ یەکێتی نەتەوەیی ئامرازێکی سیاسی بەهێزە لە زۆربەی دەوڵەتاندا لە دوای ململانێکان. لە عێراقدا زۆرجار یەکڕیزی وەک دژ بە تائیفەگەری و دووبەرەکی و دەستێوەردانی دەرەکی وێنا کراوە. بەڵام یەکگرتوویی بەبێ فرەیی دەبێتە یەکپارچەیی کە لەلایەن ناوەندەوە جێبەجێ دەکرێت، بەواتایەکی تر دەبێتە هۆی کۆنترۆڵکردنێکی تاکڕەوانە.
پێشتر ئەم لۆژیکەمان بینیوە:
• لە تورکیا کە ناوەندگەرایی ئۆتۆنۆمی ناوچەیی و مافی کەمینەکانی چەقبەستوو کردووە.
• لە ئێران کە داوای سەروەری نەتەوەیی دەکات، مافی کەمینە نەتەوەییەکانی وەک کورد و عەرەب سەرکوت دەکات.
• لە سوریا، کە دیکتاتۆرییەکی ناوەندگەرایی بە ناوی ناسیۆنالیزمی عەرەبی، دەیان ساڵ ڕەوایەتی بە سەرکوتکردن دا.
عێراق لە ژێر پەردەی پاراستنی سەروەری، مەترسی دووبارەبوونەوەی ئەم نەخشانە هەیە، نەک بە کودەتای سەربازی، بەڵکو بە هێواشی لەڕێی لاوازکردنی ئۆتۆنۆمی دەستووری.
داهاتووی فیدراڵی: لامەرکەزی وەک فەرمانێکی دیموکراتی
فیدراڵیزمی ڕاستەقینە هەڕەشە نییە بۆ سەر یەکێتی، بەڵکو بناغەکەیەتی کاتێک لە ڕێگەی دامەزراوەکانەوە دان بە فرەچەشنییدا دەنێت و نوێنەرایەتی دەکرێت و دەپارێزرێت، کۆمەڵگاکان زیاتر خۆڕاگر دەبن. ئەگەر عێراق بیەوێت خۆی لە خۆخلیسکاندنەوە بۆ ناو ئەوتۆریتەریانیزم پاوانخوازی بەدوور بگرێت، چەند چاکسازییەکی پێویستە:
1- دادگای باڵای فیدراڵی سەربەخۆ لە ڕووی سیاسییەوە کە بتوانێت بەبێ لایەنگری دەستوور لێکبداتەوە و پرسەکان یەکلایی بکاتەوە.
2. دەرکردنی یاسای ڕوون سەبارەت بە دابەشکردنی داهات و بەڕێوەبردنی نەوت و دەسەڵاتە هەرێمییەکان.
3. جێبەجێکردنی مادەی 140 و گفتوگۆی مانادار لەسەر ناوچە کێشە لەسەرەکان.
4- دابەشکردنی دەسەڵاتی ڕاستەقینە کە کورد و سوننە و کەمینەکان وەک هاوبەش لەخۆبگرێت، نەک وەك ژێردەستە.
5. یەکگرتوویی ناوخۆی کورد، بۆ دروستکردنی بەرەیەکی یەکگرتوو لە دانوستان لەگەڵ بەغدا.
دەرەنجام: فیدراڵیزم هەڕەشە نییە بەڵکو چارەسەرە
سەقامگیری عێراق بە چڕکردنەوەی دەسەڵات لە بەغدا ناپارێزرێت. پاوانخوازی، تەنانەت بە ناوی یەکڕیزیشەوە، دەبێتە هۆی دوورخستنەوە و خۆڕاگری و دواجاریش ناسەقامگیری. پێکهاتە هەمەچەشنەکانی وڵات- کورد، سوننە، شیعە، تورکمان، ئێزیدی و ئەوانی دیکە- دەبێ وەک هاو نیشتییمان سەیرییان بکرێت، نەک وەک ژێردەستەی دەسەڵاتێکی ناوەندی.
ئەو هەڵبژاردنەی لە ئاییندەدا عێراق ڕووبەڕووی دەبێتەوە، لە نێوان یەکڕیزی و دابەشبووندا نییە. لە نێوان دیموکراسی فیدراڵی ڕاستەقینە و گەڕانەوە بۆ پاوانخوازی ناوەندیدایە، دیموکراسییەک کە ڕەنگە دەمامکێکی دیموکراسی لەبەر بکات بەڵام لەسەر حیسابی زۆرترین کەس خزمەت بە کەمترین کەس بکات.
ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی