بودجەی گشتی لە هەر وڵاتێکدا ئامرازی سەرەکییە بۆ پلاندانان بۆ خەرجییە گشتیەکان و تەرخانکردنی سەرچاوەکان. هەروەها گوزارشت لە ئاراستە ئابوورییەکانی دەوڵەت و ئەولەویەتەکانی سیاسی و کۆمەڵایەتی دەکات. لە عێراقدا ئەم بوودجەیە ڕەهەندی ئاڵۆزتر وەردەگرێت بەهۆی یاریکردنی فاکتەرە سیاسییەکان و ناکۆکییە ئیدارییەکانی نێوان حکومەتی ناوەندی و هەرێم و هەڵاوسان لە ئابوری جیهانیدا. لە عێراقدا "خشتەکانی بودجەیان" لە تەنیا بەڵگەنامە تەکنیکییەکانەوە گۆڕیوە بۆ گۆڕەپانێک بۆ ململانێی ڕانەگەیەندراو لە نێوان چەندین لایەنی ناو دەوڵەتدا.
لەم دواییانەدا لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق میوانداری وەزیری دارایی کرد بۆ کۆبوونەوەیەکی فراوانتر کە تایبەت بوو بە پێداچوونەوە بە بەرنامەی حکومەت، پرۆسەی جێبەجێکردنی یاسای بودجەی سێ ساڵەی (2023-2025)، و گفتوگۆکردن لەسەر ئامادەکردنی خشتەکانی بودجەی 2025. لە سەرەتای کۆبوونەوەکەدا لیژنەکە دووپاتی کردەوە کە خشتەکانی بودجە بەشێوەیەکی بەرچاو دواکەوتوون و بڕیار بوو پێش کۆتایی ساڵی 2024 بخرێنە بەردەم پەرلەمان، ئەمەش بووە هۆی ئیفلیجی کارگێڕی و دواکەوتنی ئازادکردنی یارمەتییەکانی فەرمانبەران وەک پاداشت و پلەبەرزکردنەوەی پلە و گواستنەوەی نێوان فەرمانگەکان.
خەرجی گشتی ناڕێکخراوی حکومەتی عێراقی لە ساڵی 2025دا پرسیاری بەرچاو دەوروژێنێت، بەتایبەتی لەبەر ڕۆشنایی دابەزینی نرخی نەوت کە نوێنەرایەتی بڕبڕەی پشتی داهاتی عێراق دەکات. لەو چوارچێوەیەدا ئەم بابەتە وەسفکراوە بەشاردنەوەی زانیارییە هەستیارەکانی پەیوەست بە خشتەی بودجەی لەم ساڵەدا.
واقیع دەریدەخات کە خشتەکان چیتر تەنها بڕیاری دارایی نین، بەڵکو بەرهەمی گرژییە سیاسییە ئاڵۆزەکانن کە پەرلەمان و حکومەت و هەرێم و گروپە فشارە ئابورییە ناوخۆیی و دەرەکییەکان تێیدا بەشدارن. هەر لایەنێک دەیەوێت پشکی خۆی مسۆگەر بکات، جا لە ڕێگەی قەرەبووکردنەوە، پڕۆژە، یان ئیمتیازەوە بێت، پێش ئەوەی لە کۆتاییدا خشتەکان بخرێتەڕوو.
لەبەر ئەوە دواکەوتنەکە تەنیا هەڵەیەکی ڕێکارەکان نەبوو؛ ئاماژەیەک بوو بۆ تەحەددای قووڵ کە هەڕەشەیان لەسەر سەقامگیری دەوڵەت دەکرد و کاریگەرییان لەسەر ئەدای دامەزراوەکانی هەبوو. چاودێران ترسیان هەیە بەردەوامبوونی ئەم دۆخە ببێتە هۆی لەدەستدانی متمانەی وەبەرهێنەرانی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی بە ژینگەی ئابوری عێراق، ئەمەش لە ڕادەبەدەر مەترسیدارە لە وڵاتێکدا کە پێویستی بە بوژاندنەوەی ئابوری خۆی هەیە و هەلی کار و خزمەتگوزارییە گرنگەکان بۆ هاووڵاتیانی بڕەخسێنێت.
لای خۆیەوە وەزارەتی دارایی عێراق ڕوونیکردەوە، دواکەوتنەکە بۆ دوو هۆکاری سەرەکی بوە:
1-هەڵاوسانی نرخی نەوت لە جیهاندا، کە بووە هۆی شۆکی دارایی چاوەڕواننەکراو
2-چارەسەرنەکردنی ناکۆکییە داراییەکان لەگەڵ هەرێمی کوردستان بەتایبەتی سەبارەت بە گرێبەستە نەوتییەکانی هەرێم و تێچووی گواستنەوە، هەروەها ئامادەکردنی خشتەی خەرجییەکان بەبێ ئەوەی پێناسەیەکی ورد بۆ ئەوە بکرێت کە دەبێت چی لە هەرێمەوە بنێردرێت، قومارێکی دارایی بەرگە نەگیراوە.
جگە لەوەش، بەرزبوونەوەی کورتهێنانی دارایی لە بەستنی خشتەی بودجەدا زۆر گرنگ بوو، ئەمەش حکومەتی ناچارکرد زیاتر لە جارێک پێداچوونەوە بە داهاتە پێشبینیکراوەکان و سەرچاوەکانی بودجەدا بکات لە هەوڵێکدا بۆ کەمکردنەوەی پشتبەستن بە قەرزی ناوخۆیی و دەرەکی.
لاوازی کۆکردنەوەی داهاتی غەیرە نەوت، خراپ بەڕێوەبردنی سەرچاوەکان و خراپتربوونی قەیرانی قەرزەکان، هەموویان ئەو سنووردار کردنە ئاڵۆزتر دەکەن کە بەسەر بودجەدا سەپێنراون. هەر دواکەوتنێک لە تێپەڕاندنیدا ڕاستەوخۆ کاریگەری لەسەر ژیانی هاوڵاتیان دەبێت، بەتایبەت ئەوانەی چاوەڕێی وەرگرتنی مافەکانیانن، وەک فەرمانبەرانی دەوڵەت، خانەنشینان و سودمەندانی تۆڕی سەلامەتی کۆمەڵایەتی.
بەردەوامی دواکەوتنی خشتەی بودجە نەک هەر مەترسی لەسەر ئەدای دارایی دەوڵەت دروست دەکات، بەڵکو کاریگەری لەسەر گەشەپێدان و وەبەرهێنان هەیە. وەستانی خەرجییەکان بە واتای ئیفلیج بوون لە پڕۆژەکانی خزمەتگوزاری و وەبەرهێنان، و دواخستنی پلانەکان لە کەرتە گرنگەکانی وەک پەروەردە، تەندروستی و ژێرخانی ئابووری. هەروەها کەرتی تایبەت پەک دەخات کە زۆر پشت بە گرێبەستە حکومییەکان دەبەستێت.
لەوەش گرنگتر دواکەوتنی بودجە ئاماژەی نەرێنی دەنێرێت سەبارەت بە سەقامگیری سیاسی و ئیداری لە عێراقدا، کە ئەگەری هەیە ببێتە هۆی دابەزینی متمانەی نێودەوڵەتی و هەرێمی بە توانای حکومەت بۆ جێبەجێکردنی ئەرکە داراییەکانی.
لە کۆتاییدا دەڵێین ئەم چەقبەستووە تەنیا لە ڕێگەی چاکسازی ڕیشەیی لە سیستەمی دارایی عێراقدا چارەسەر دەکرێت، لەوانە مۆدێرنکردنی بەڕێوەبردنی داهات، سەپاندنی دیسپلین بەسەر خەرجییەکان و کۆتاییهێنان بە ناکۆکی سیاسی لەسەر سامانی نیشتمانی. هەروەها دەبێت شەفافیەت لە ئامادەکردنی بودجەدا پەسەند بکرێت، بە ئامانجە ڕوونەکانی گەشەپێدانەوە ببەسترێتەوە، نەک بە بارمتەی ناکۆکی بمێنێتەوە.
پابەندبوون بەبودجە وەک ئامرازێک بۆ بونیادنانی دەوڵەت، نەک وەک ئامرازێک بۆ دابەشکردنی غەنیمەت، تاکە ڕێگایە بۆ ڕزگارکردنی عێراق لەدوبارەبونەوەی ئەم سیناریۆیە هەموو ساڵێک.
ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی