د. کامەران محەمەد

هونەر لە قەفەسی زێڕیندا

لە مێژووی مرۆڤایەتیدا، پەیوەندیی نێوان هونەر و دەسەڵات هەمیشە پەیوەندییەکی ئاڵۆز، پڕ لە گرژی و زۆرجار تراژیدی بووە. هونەر لە سروشتی خۆیدا هێزێکی یاخی و ڕاستیخوازە؛ ئاوێنەیەکە کە جوانی و ناشرینییەکانی کۆمەڵگە بەبێ دەستکاری پیشان دەدات. لە بەرامبەردا، دەسەڵات، بەتایبەت دەسەڵاتی تۆتالیتار و گەندەڵ، حەزی بە ڕێکخستن، کۆنترۆڵکردن و جوانکردنی ڕووکەشەکانە. واتە هێزێکە حەز بە شاردنەوەی ڕاستییەکان، کۆنترۆڵکردنی گێڕانەوەکان دەکات. کاتێک ئەم دوو هێزە دژبەیەکە ڕووبەڕووی یەکتر دەبنەوە، زۆرجار هونەر یان دەبێتە قوربانی و کپ دەکرێت، یان، کە ئەمەیان زۆر مەترسیدارتر و تراژیدیترە، بۆ ئامرازێکی گوێڕایەڵ دەگۆڕدرێت و دەکرێتە کۆیلە. ئەم دیاردەیە، کە تێیدا هونەرمەند لە پێناو ئاسوودەیی و ناوبانگێکی ساختەدا، بە ویستی خۆی واز لە ئازادییەکەی دێنێت، لادانێکی (پاتۆلۆژیا)یەکی فیکری و دەروونیی قووڵە، کە دەتوانین ناوی لێبنێین (نەخۆشیی قەفەسی زێڕین).

یەکەم: میکانیزمی فریودان - ستەمکاریی نەرم و پاترۆناژی ژەهراوی
ئاشکرایە ستەمکاری کلاسیکی پشت بە زەبر و زەنگ و زیندان دەبەستێت. بەڵام ستەمکاریی مۆدێرن، بەتایبەت لە کایەی کەلتووریدا، شێوازی کارکردنی زۆر زیرەکانەتر و نەرمترە. ئەو دەسەڵاتدارەی دەیەوێت هونەرێک بکات بە کۆیلە، قامچی بەدەست نییە و هەڕەشە ناکات، بەڵکو بە زمانێکی پاراو، زەوقێکی باڵا و جامی شەرابەوە دەردەکەوێت. ئەو باسی (زەوقی جوان) و (نەمریی هونەر) و (پێویستیی بەرزکردنەوەی ورەی گەل) دەکات. ئەمە یەکەم و مەترسیدارترین قۆناغی بە کۆیلەکردنە، واتە شەرعیەتدان بە خیانەت لە ڕێگەی جوانکارییەوە.
سیستەمی "پاترۆناژ" یان "پشتگیریی دەسەڵات"، کاتێک دەکەوێتە ژێر دەستی دەسەڵاتێکی گەندەڵەوە، دەبێتە بەهێزترین ئامرازی فریودان. دەسەڵات خۆی وەک فریادڕەسی هونەر پیشان دەدات، نەک وەک سانسۆرچییەک. بە هونەرمەندی ماندوو و پەراوێزخراو دەڵێت: "تۆ بەهرەیەکی خاوت هەیە، بەڵام لەناو قوڕی واقیعی تاڵدا بەفیڕۆی دەدەیت. وەرە با پێکەوە شاکاری نەمری بۆ نیشتیمان دروست بکەین." لێرەدا، زنجیرەکان ئاسن نین، بەڵکو بەڵێنی ئاسوودەیی، مووچەی بەرز، ئۆتۆمۆبیلی گرانبەها و ناوبانگن. هونەرمەند، لەبەر هەژاریی و ماندوێتی و ترس، سەیری ئەم دەسەڵاتە دەکات، نەک وەک دوژمن، بەڵکو وەک تاکە هیوای ڕزگاربوون. ئەمە ئەو ساتەوەختە تراژیدییەیە کە تێیدا قوربانییەکە خۆی دەرگای قەفەسەکەی دەکاتەوە و بە پێکەنینەوە دەچێتە ژوورەوە، وا دەزانێت کە دەچێتە کۆشکێکەوە.

دووەم: گۆڕانی جەوهەریی هونەر - لە ئاوێنەی ڕاستیەوە بۆ دەمامکی جوانکاری
هونەری ڕەسەن، ئاوێنەیە، ئاوێنەکانیش ڕەحم ناکەن، ئەوان چرچ و لۆچی، برین و خەم و ڕاستییە تاڵەکان وەک خۆیان نیشان دەدەن. هونەرمەندی ڕاستەقینە، وەک (فرانسیسکۆ گۆیا) لە تابلۆی (سێی ئایاری ١٨٠٨)دا، دڕندەیی جەنگ و ستەمی داگیرکاری بە ڕووتی پیشان دەدات. یان وەک (کاتی کۆلڤیتز) کە لە کارە گرافیکییەکانیدا، ئازاری دایکانی جەنگ و هەژاریی چینی کرێکار بەرجەستە دەکات. جوانیی ئەم کارانە لە ڕاستگۆییەکەیاندایە، نەک لە ساف و لووسی و دڵخۆشکردنەکانیاندا.
بەڵام کاتێک هونەرمەند دەبێتە موڵکی دەسەڵات، ئەرکی هونەرەکە بە تەواوی دەگۆڕێت. چیتر ئاوێنە نییە، بەڵکو دەبێتە (دەمامکێکی ڕازاوە) کە لەسەر دیواری کۆشکی دەسەڵات هەڵدەواسرێت. ئەرکی ئەم دەمامکە شاردنەوەی درز و کەلێنەکانی دیوارەکەیە، نەک پیشاندانیان. بۆیە هونەرمەندی کۆیلەکراو فەرمانی پێدەکرێت پەیکەری (یەکێتی) لە وڵاتێکی دابەشبوودا و تابلۆی (پێشکەوتن) لە کۆمەڵگەیەکی دواکەوتوودا و سروودی (ئاسوودەیی) لە نیشتیمانێکی پڕ لە ستەمدا بەرهەم بهێنێت. ئەمە بە تەواوی هەمان ئەو شتەیە کە لە یەکێتیی سۆڤیەتی پێشوودا بە ناوی "ڕیالیزمی سۆسیالیستی" پەیڕەو دەکرا. دەوڵەت فەرمانی بە هونەرمەندان دەکرد، کە تابلۆی کرێکاری دڵخۆش و جوتیاری تێر و دیمەنی گەشی کارگەکان بکێشن، تەنانەت ئەگەر لە هەمان کاتدا خەڵکیش لە برسان بمرن. واتە هونەر دەبێتە ئامرازێکی پروپاگەندەی ڕووت و ڕۆحەکەی لێ دەسەنرێتەوە.

سێیەم: فەرهەنگی نوێی قەفەس - زمانی جوان بۆ کرداری ناشرین
بۆ ئەوەی سیستەمەکە بەردەوام بێت، پێویستی بە زمان و فەرهەنگێکی تایبەت بە خۆی هەیە، کە خیانەتەکە وەک فەزیلەت و کۆیلایەتییەکە وەک ئازادی پیشان بدات. هونەرمەندی کۆیلەکراو فێری چەند دروشمێکی سەرەکی دەبێت، کە دەبێتە پاساوی بوونی:
 "پێویستە هونەر لە سەروو سیاسەتەوە بێت": ئەمە دروشمی سەرەکیی قەفەسە زێڕینەکەیە. لەڕاستیدا، ئەمە واتای ئەوە نییە کە هونەر نابێت سیاسی بێت، بەڵکو وتای ئەوەیە کە نابێت ئەو سیاسەتە ڕەخنە بکات کە "ئاغا"کەی پەیڕەوی دەکات. بێدەنگی لە ئاست ستەم، خۆی لە خۆیدا هەڵوێستێکی سیاسییە لە بەرژەوەندیی ستەمکار.
"من خزمەتی جوانیی گەردوونی دەکەم": ئەمە پاساوێکی فەلسەفیی قووڵ دیارە، بەڵام لە بنەڕەتدا پووچە. کام "جوانیی گەردوونیی"؟ ئایا جوانییەک کە لە کۆشکی دەسەڵاتدا پێناسە دەکرێت، هەمان ئەو جوانییەیە کە لە خانوویەکی قوڕی هەژاراندا بوونی هەیە؟ ئەمە هەڵاتنە لە بەرپرسیارێتیی کۆمەڵایەتی لەژێر چەتری چەمکێکی گەورە و ناڕووندا.
"کارە کۆنەکانم کاڵفامانە و پێنەگەیشتوو بوون": ئەمە قۆناغی خۆکوشتنی ڕەمزییە. هونەرمەندەکە دەبێت بە ئاشکرا دان بەوەدا بنێت کە ڕابردووی، کە تەنها سەرمایەی ڕاستەقینەی بوو، هەڵە بووە. ئەمە وەک سوێندخواردنی دڵسۆزییە بۆ (ئاغا) نوێیەکە و سڕینەوەی تەواوەتیی ناسنامەی پێشوویەتی.
هاوکات، چینێکی نوێ لە (ڕەخنەگری دەربار) دروست دەبێت. ئەرکیان ئەوە نییە کە کارە هونەرییەکان شیکار بکەن، بەڵکو ئەوەیە کە پاساوی تیۆرییان بۆ بهێننەوە. ئەوان بە دەستەواژەی گەورە و بریقەدار وەک (بازدانێکی ئازایانە بەرەو گەشبینییەکی باڵا)، بەرهەمە بەتاڵ و بێ ڕۆحەکانی هونەرمەندی کۆیلەکراو دەکەن بە شاکار. ئەمانە ئەو کاهینانەن، کە پیرۆزی دەبەخشنە دەسەڵاتی ستەمکار و گوێڕایەڵییان لێی دەکەن بە ئەرکێکی پیرۆز.

چوارەم: پووکانەوەی ڕۆح - تراژیدیای ناوەوەی هونەرمەند
تراژیدیای ڕاستەقینەی هونەرمەندی کۆیلەکراو ئەو کاتە نییە کە خۆی دەفرۆشێت، بەڵکو ئەو کاتەیە کە لە سروشتی مامەڵەکە تێدەگات. گەورەترین باج کە دەیدات، لەدەستدانی ئاسوودەیی یان ناوبانگ نییە، بەڵکو لەدەستدانی توانای دروستکردنی هونەری ڕاستەقینەیە. دەستەکانی، کە ڕۆژێک ئامرازی دەرخستنی ڕاستی بوون، ئێستا لەسەر درۆ ڕاهێنراون. ماسولکەکانی فێری لوسکردن و جوانکردن و شاردنەوە بوون، نەک هەڵکۆڵینی چرچ و لۆچییەکانی ئازار. لێرەدا هونەرمەند تێدەگات، کە کۆیلایەتییەکەی تەنها دەرەکی نییە، بەڵکو بووەتە بەشێک لە بوونی فیزیکیی. ئەو چیتر ناتوانێت مستێک لە قوڕ دروست بکات، چونکە دەستەکانی فێری لەپی کراوە و سواڵکەرانە بوون. ئەو تێدەگات کە ئازادی پێنەبەخشراوە، بەڵکو تەنها زنجیرەکانی لە ئاسنەوە کراون بە زێڕ، قورساییەکەیان هەر وەک خۆیەتی، بەڵام بریقەکەیان چاو فریو دەدات.

 ئاهەنگی سەرکەوتن لەسەر کێلی گۆڕی ڕاستی
لە کۆتاییدا، کاتێک دەسەڵات ئاهەنگی پەردەلادان لەسەر شاکارێکی هونەریی ملکەچکراو دەگێڕێت، لە ڕاستیدا ئاهەنگی سەرکەوتنی خۆیەتی بەسەر هونەردا. ئەو پەیکەرە مەڕمەڕینە سپی و درەوشاوەیە، کێلی گۆڕی ئەو ڕاستییەیە کە بەخاک سپێردراوە. جەماوەر چەپڵە بۆ جوانییە ڕووکەشییەکە لێدەدەن، بێ ئاگا لەوەی کە ئەم جوانییە لەسەر حیسابی ناشرینکردنی ڕۆحێک بونیاد نراوە.
بەڵام دەنگی ئەو واقیعەی کە لە دەرەوەی کۆشک بوونی هەیە—دەنگی ئازار، دەنگی ناڕەزایەتی، دەنگی هەژاریی—هەرگیز بە تەواوی کپ نابێت، تەنانەت ئەگەر هەموو هونەرمەندەکانیش بێدەنگ بکرێن یان بکرێن بە بڵندگۆ. دیاردەی (قەفەسی زێڕین) هۆشدارییەکی بەردەوامە: قەفەس، هەرچەندە ئاسوودەبەخش و جوان بێت، هەر قەفەسە و پرسیارە تاڵەکە ئەوەیە کە ئایا نرخی ڕاستەقینەی ئەم قەفەسە تەنها لەدەستدانی ئازادیی تاکە هونەرمەندێکە، یان کوشتنی ویژدانی نەتەوەیەکە؟

30/7/2025
تێبینی:
１) بیرۆکەی ئەم نووسینە لە شاکاری کوخەکەی مام تۆمەوە وەرگیراوە .
２) پاترۆناژ (Patronage) :
 سیستەمێک یان جۆرێک لە پەیوەندییە. ئەم سیستەمە دوو مانای سەرەکی هەیە:
１.مانا گشتی و ئەرێنییەکەی:
لەم مانایەدا، پاترۆناژ بریتییە لە پشتگیریی دارایی، هاندان و پاراستن، کە کەسێکی دەوڵەمەند یان دامەزراوەیەک (پاترۆن) پێشکەشی هونەرمەندێک، زانایەک، یان کەسێکی داهێنەری دەکات. باشترین نموونەی مێژوویی، خێزانی (مێدیچی)یە لە سەردەمی ڕێنیسانسدا لە ئیتاڵیا، کە پشتگیریی هونەرمەندانی وەک لیۆناردۆ داڤینچی و مایکل ئەنجیلۆیان دەکرد. لێرەدا ئامانجەکە زیاتر گەشەپێدانی هونەر و زانستە.

２.واتا سیاسی و ڕەخنەییەکەی (ئەوەی لە نووسینەکەدا هەیە):
لەم واتایەدا، پاترۆناژ دەبێتە سیستەمێکی گەندەڵ. دەسەڵاتدارێک یان کەسێکی بەهێز، پۆست، سامان، ناوبانگ و دەستکەوت بە تاکەکان دەبەخشێت، ئەویش لە بەرامبەر دڵسۆزیی و گوێڕایەڵیی و بێدەنگبوونیاندا. لێرەدا پاترۆناژ دەبێتە ئامرازێک بۆ کڕینی ویژدان و ملکەچکردن و بەدەستھێنانی سامان.





وێنەی (فرانسیسکۆ گۆیا) لە تابلۆی (سێی ئایاری ١٨٠٨)






 


نموونەی کارە گرافیکییەکانی کاتی کۆلڤیتز




نموونەی کارە گرافیکییەکانی کاتی کۆلڤیت

ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی