د. سەیران تەها ئەحمەد

ئەنفال، دڕندانه‌ترین‌و ترسناكترین كارەساتی ویژدان هەژێنە لەمێژوی هاوچەرخدا، یەكێكە لەگەوەرترین تاوانەكانی مێژوی مرۆڤایەتی، ڕوداوێكە لەدوای 37 ساڵ كاریگەریەكانی بەردەوام‌و ئازارەكانی ساڕێژنەبون كە ترسناكی‌و دڕندەیی پرۆسەكە وێنا دەكرێت لەزیندەبەچاڵكردنی 182 هەزار خەڵكی بێتاوانی مەدەنی، هەرچەندە ڕێكخراوی (میدڵ ئێست وچ) ئاماژە بەزیاتر لە200 هەزار مرۆڤی كورد لەناوبران، بوە هۆی وێرانكردنی نزیكەی چوار هه‌زار گوندو چوار قەزاو 30 ناحیەو سێ هه‌زارو 100 مزگەوت‌و 100 كڵێسا، لەڕوی گیاندارییەوە بوە هۆی بەتاڵانبردنی دوو ملیۆن سەر مەڕو ماڵات‌و ئاژەڵ، كاریگەریی لەسەر ژینگەی كوردستانیش هەبوەو بەهۆی لەناوبردنی ڕوبەرێكی فراوان لەباخ‌و ڕەزو چەمەكان.

ئەنفال به‌گوێره‌ى بڕیاری ژمارە (160) لەبەرواری 29ى 3ى 1978 لەلایەن رژێمی بەعس ئەنجامدرا، بەسەرپەرشتی ڕاستەوخۆی عەلی حەسەن مەجید، كە ئەوكاتە كرابووە ئەمینداری گشتی مەكتەبی رێكخستنی باكووری حزبی بەعس كە هەموو دەسەڵاتێكی پێدرابوو لەوانەش بڕیاری بەكارهێنانی چەكی قەدەغەكراوی دژ بە كوردەكان. هەروەها توانی بەهەشت قۆناغ سەرجەم ئەو ناوچانەی لەباشوری كوردستان، كە بەناوچەی قەدەغەكراوی ناودەبرا، كۆنترۆڵ بكات.

هێرشەكانی ئەنفال كە قۆناغی یەكەم لە9ى 2ى 1988وە دەستیپێكرد تا دواقۆناغ ڕێكەوتی 6ى 9ى 1988ی خایاند، هەموو كاتێك لــەساڵیادی ئــەو كـــارەساتە هێشتا بەشێكی زۆر لەكەسوكاری بەركەوتووانی ئەو كارە نامرۆڤانەیە لەچاوەڕوانی دۆزینەوەو هێنانەوەی روفاتی خۆشەویستەكانیانن بۆ ئارامگەی نیشتیمان، بـۆ ڕەوینەوەی بەشێك لەخـەمە گـەوەرەیەی كە هەرگیز لەبیرناچێتەوه‌.

لەم ڕوانگەیەوە هەوڵدەدەین ئەوە بخەینەڕوو كە پێویستە چی بكرێت لەسەر هەردوو ئاستی ناوخۆو نێودەوڵەتیدا:

یەكەم: لەسەر ئاستی ناوخۆ لە كاتێکدا لە دوای ڕوخاندنی ڕژێمی بەعس 2003و دروستكردنەوەی عێراقداو پێكهێنانەوەی حكومەت كە یەكەم سەرۆك كۆمارییەوە تائێستا چوار سەرۆك كۆماری‌و وەزیری دەرەوەی عێراق تائێستا هەر لەدەستی كوردا بوون جگە لەچەند پۆستێكی سیادی ترو دەیان پلەی باڵا لەجێگری سەرۆكی پەرلەمان‌و ئەندام پەرلەمانەكان گەورەترین بەرپرسیارێتی مێژوویان دەكەوێتە ئەستۆ، بۆ كاركردنیان لە پێناو چەسپاندنی یاسا و سەروەربونی دادپەروەری، هەوڵدان بۆ ڕادەستكردنی ئەو تۆمەتبارانەی دەستیان لە ئەنفال خەڵكی كوردستان هەبووە.

لێرەدا جەختدەخەینەسەر ئەم خاڵانەی خوارەوە:
1ـ ئەو تاوانبارانەی كە دەستیان هەبوە لەئەنفال‌و ڕەشەكوژیان كردوە، هیچ كەس‌و سەركردەیەك بۆیان نیە داڵدەیان بدات یان لێ خۆشبوونیان بۆ دەربكات، دەبوایە دادگایی بكرانایە، كە ژمارەیان 423 كەسن بون‌و ژمارەیەك لەو تۆمەتبارەی ئەنفال، لەئێستادا لەئەوروپا دەژین، چونكە شاردنەوە داڵدەدان‌و هاوكاریكردنیان نەك خیانەتە لەكەسوكاری قوربانیەكان بەڵکو خیانەتە لەپرسی نەتەوەیەك، ئەوەش مێژوو نەوەكانی داهاتوو بڕیاردەدەن.

2ـ پێویستە ئــەنفال بـەشـێوازێكی تۆكمەترو وردتر بـكرێتـە مـەنهــەجێكی تـێروتەسەلترو پـرۆگرامی بنچینەیی قۆناغەكانی خوێندن‌و بەشە جیاجاكانی زانكۆو ناوەندە ئەكادیمیەكان‌و لەڕوی شیكاری زانستی‌و مێـژویی‌و دۆكێومێنتكردنیشەوە گــەورەیی تــاوانەكە لەبیرو ئەندێشەی تاكەكانی كۆمەڵگەی كوردی و نەوەكانی دوای ڕاپەڕینەوە بەزیندوویی بهێڵرێتەوە، لەهەمانكاتدا پێشنیازدەكەین بیناكردنی مۆنۆمێنتی نیشتمانی بۆ قوربانیەكانی ئەنفال ، هەموو شەهیدانی دەستی تیرۆر بە نەخشاندنی ناوی هەموو قوربانیەكان لە تابلۆ بەردینی بە سەرنج ڕاكێشترین دیزاین لە گرنگترین شوێنی ناوجەرگە وستراتیجیەتی شارەكاندا وەك گردی دەباشان وەك گردی گۆڕان وە كردنەوەی بەڕووی خەڵك و گەشتیاراندا. وە بیناكردنی چەندین مۆنۆمێنتی تر لە ناوچە كارەساتبارەكاندا.

3ـ ئەرك‌و بەرپرسیارێتی حكومەت‌و دەسەڵاتێكی نیشتمانیە (ڕۆژێك لە ڕۆژان) كە داوا لە پۆلیسی ئەنتەرپول، پۆلیستی تاوانەكانی جەنگ لە وڵاتانی ئەوروپا، دەزگای هەواڵگری وڵاتانی ئەوروپا-بەشی تاوانە نێودەوڵەتییەكان، وەزارەتی دادی وڵاتانی ئەوروپا، پەرلەمانی وڵاتانی ئەوروپا بکەن بە ڕادەستكردنی تاوانبارانی ئەنفال.

4ـ ئەوەی پێویستە بوترێت، وەك ئەمانەتێكی ئەكادیمی و ئاكاری كە جگە لە حیزبە باڵا دەستەكانی عێراق، حیزبە باڵا دەستەكانی هەرێم بەرپرسیاری سەرەكین لەوەی كە بڕیارەكانی دادگای باڵای تاوانەكانی عێراق لە دادگاییكردنی تاوانباران بە گشتی و بە تایبەتی تاوانبارانی ئەنفال جێبەجێنەكراو ڕێزی لێنەگیرا.

لەبری جەختكردن‌و سازشنەكردن لەدادگایكردنیان (كەچی هەندێكشیان پۆست‌و پلەیان لەسەر پشكی گەلی كورد لەبەغدا پێبەخشرابوو)، ئا لێرەدا ئەو وتەیەی ناتانیاهۆ بۆ دوژمنەكانی چەند بەڕاستی وێنای واقعی جیاوازی سەركردەو ستراتیجیەتی ئاسایشی نەتەوەیی دەكات بۆی ئێمەی كورد كە دەڵێت "ئێمە ئەمازیغی‌و قیبتی‌و مارۆنی دروز نین سەركوت‌و ملكەچ بكرێین، كوردیش نین ئەنفال بكرێین، ئەوەی دەستمان بۆ درێژبكات ڕۆحی دەردەهێنین‌و مێشكی دەپژێنین"، بەڵام بەداخەوە كورد ئەو دەستانەی دەستدرێژی دەكاتە سەری لە(عەرەب‌و تورك‌و فارس) دەستی بۆ درێژ دەكات‌و هەموو ئازارو نەهامەتیەكانی لەبیردەكات لەبەرخاتری پاراستنی بەرژەوەندی حزبی یان وەرگرتنی چەند پۆستێك.

5ـ پێویستە لەسەر حکوومەتی هەرێم و حیزبەكانی كوردستان وەك ئەركێكی نیشتمانی و ئاكاری پاككردنەوەی لیستەكانی (شەهیدان، قوربانیانی جینۆساید و چەكی كیمیاویی و بریندارانی چەكی كیمیاویی، زیندانیانی سیاسی و پێشمەرگەی دێرین) لە ناوی خۆفرۆشەكان و تاوانباران، لە ناوی مردووی ئاسایی، ناوی وەهمی و بندیوار، وە باشترین چارەسەر و بوونی شەفافیەت بۆ خەڵکانی كوردستان و كەسانی پەیوەندیدارو بڵاوكردنەوەی لیستەكان بەئاشكرا.

6ـ بونی پێوەرێكی بەكگرتوو بۆ قەرەبوكردنەوەو دادپەروەری لەموچەی شەهیدان‌و قوربانیان‌و سەرلەنوێ ڕێكخستنەوەی ئەوانەی بەیاسا داڕێژراون جیاوازینەكردن لەنێوان شەهیدان‌و قوربانیانی ئەنفال‌و هەڵەبجەو بارزانی‌و فەیلی ...هتد، وەیان شەهیدانی (سەركردەو ئاسایی) چونكە ئەوەی گرنگە كە ژیانیان وەك یەك بەخشیوە.

7ـ بەڵگەکردنی تاوانەکان بەشێوەیەکی (شەفافیەت‌و متمانەپێکراوی)، یەکخستنی سەرچاوەکان لەکۆکردنەوەی بەڵگەو شایەتی دەربازبووان، بەڵگەنامە فەرمیەکان، وێنەکان کە دەتوانن قەبارەی کارەساتەکە بۆ جیهان دەربخەن‌و دەبێت ڕاپۆرتەکان متمانەپێکراوبن، سەرچاوەکان‌و چۆنیەتی بەڵگەکردن تایبەت بن، بۆ پێشکەشکردنیان لەکۆنفرانس‌و چالاکیە نێودەوڵەتیەکان.

8ـ کارکردن لەگەڵ ئەکادیمی‌و مێژونوسان بەشداریپێکردنی زانکۆکان‌و دامەزراوە توێژینەوەییەکان (وەك سەنتەری ڕاوێژكاری) بۆ پێشخستنی توێژینەوەكان دەربارەی پرۆسەکانی ئەنفال لە چوارچێوەی مێژوویی و سیاسی بۆ بەڵگەکردنی ڕووداوەکان وە شیكارکردنیان لە چوارچێوەی یاسایی و مێژوویی لە ڕێگەی کۆنفرانس و سیمینارەکان، ڕێکخستنی چالاکی نێودەوڵەتی کە بانگهێشتی دیپلۆماتکاران، چالاکوانان و ڕۆژنامەنووسان دەکەن بۆ ئاڵوگۆڕی شارەزایی و گەڕان بەدوای ڕێگە یاسایی و سیاسیەکان بۆ دانپێدانان بەم تاوانانە.

9ـ پەرەپێدان بەیادەوەریی‌و ڕێزگرتن لەقوربانیەکان لەڕێگەی چالاکیەکانی یادەوەری، بەڕێوەبردنی چالاکی ساڵانە کە یادی قوربانیەکان بەرز ڕابگرێت كە قەبارەی تاوانەکان دەخاتەڕوو، هەروەها ڕێکخستنی پێشانگاو کەرەستەی دۆکیومێنتاری کە لەدامەزراوە کولتوریەکان‌و مۆزەخانە جیهانیەکان نمایشبكرێن، ئەمەش دۆسیەکە لەهۆشیاری گشتی جیهانیدا جێگیردەکات.

10ـ پێکهێنانی لیژنەیەکی پسپۆڕ بۆ مەبەستی لێکۆڵینەوە لە بابەتی بوون بە ئەندام لە سیستەمی بنەڕەتی دادگای تاوانکاری نێودەوڵەتی بکات، بەمەرجێک لەنوێنەرانی پسپۆڕ لەلایەنە پەیوەندیدارو تایبەتمەندەکان پێكبێت (سەرۆکایەتی کۆمار، ئەنجومەنی وەزیران، ئەنجومەنی نوێنەران، ئەنجومەنی باڵای دادوەری، وەزارەتی دەرەوە، وەزارەتی داد، وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی، وەزارەتی ناوخۆ، سەرۆکایەتی داواکاری گشتی) و بەسەرۆکایەتی ناسراوترین و کاراترین مامۆستایانی پسپۆڕ لە یاسای نێودەوڵەتی یان تاوانکاری لەعێراق بێت، وە ئەندامێتی مامۆستایانی پسپۆڕ لەیاساو زانستە سیاسیەکان لەخۆبگرێت کە ناسراون بەزانایی‌و لێهاتوویی‌و دەستپاکی‌و سەربەخۆیی، لەبەرئەوەی (عێراق پێش ساڵی 2003 ڕەفزی کرد واژۆی لەسەر سیستەمی بنەڕەتی دادگای تاوانکاری نێودەوڵەتی بکات، ئەویش بە بیانووی ئەوەی کە دادگاکە لەژێر دەسەڵاتی کۆنترۆڵی ئەنجومەنی ئاسایش و پێنج ئەندامە هەمیشەییەکەیەتی، بەتایبەت ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، بەڵام دۆخەکە گۆڕا دوای ساڵی 2003، کاتێک عێراق واژۆی لەسەر پەیوەندیکردنی بەسیستەمەکە کرد لەساڵی 2005 لەحکومەتی (ئەیاد عەلاوی)، پاشان دوای چەند ڕۆژێك واژۆکەی کشاندەوە بەبێ باسکردنی هۆکارەکان‌و بەڵگەکانی کە هانیاندا بۆ ئەوکارە.

11ـ ئەوەی پێویستە بوترێت، گرنگیبون بەئەندام لە سیستەمی بنەڕەتی دادگای تاوانکاری نێودەوڵەتی بکات ئەگەری لێپرسینەوە لە بەرپرسانی دەوڵەت و ئەوانەی کە تاوانی ناو پسپۆڕی دادگاکە ئەنجام دەدەن دەڕەخسێنێت، لە ئەنجامدا کەمکردنەوەی پێشێلکاری و هەڵسوکەوتە پێچەوانەی یاسا، لە ژێر سێبەری لێپێچینەوە و لێپرسینەوە لەبەردەم دادگای نێودەوڵەتی، بە تایبەتی لە حاڵەتی ناتوانایی دادوەری نیشتیمانی بەهۆی کاریگەری و نفوزی دەسەڵاتداران کە ڕووبەڕووبوونەوەیان زەحمەتە، لەهەمانكاتدا، بون بەئەندام لەو سیستەمە ڕێگەیەکە لەڕێگەکانی چالاككردن‌و جێبەجێکردنی حوکم‌و یاساکانی یاسای نێودەوڵەتی مرۆیی لەکاتەکانی ئاشتی‌و جەنگدا، لەئاکامدا ئەگەری بەدیهێنانی لێپرسینەوە لەهەر پێشێلکاریەك بۆی لەبەردەم ئەو دادگادا، چونكە دادگای تاوانکاری نێودەوڵەتی پسپۆڕیەتی نییە تەنها لەو تاوانانەدا نەبێت کە دوای دەستپێکردنی کارکردن بەم سیستەمە بنەڕەتیە ئەنجامدەدرێن.

به‌گوێره‌ى ئەم سیستەمە بنەڕەتیە، پسپۆڕیەتی تەماشاکردنی ئەم تاوانانەی خوارەوە هەیە:
1ـ تاوانی جینۆساید (کۆمەڵکوژی).
2ـ تاوانەکانی دژی مرۆڤایەتی.
3ـ تاوانەکانی جەنگ.
4ـ تاوانی دوژمنکاری (العدوان).

دوەم: لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی ئەنفال وەك دڕندەترین تاوانەكانی پێشێلكردنی یاسا نێودەوڵەتییەكان، بریتی بوە لە پرۆسەی كۆمەڵكوژی و سڕینەوەی نەژدای و لە ناوبردن و كوشتن بوە، هاوتەریب بوە لـەگەڵ ئەقڵیەتی دەمارگیریی و زەبرو زەنگی بەعسدا، بەڵام بێدەنگی‌و بێ هەڵوێستی كۆمەڵگای نێودەوڵەتی لــەئاست تاوانە بەردەوامەكانی ڕژێمی بەعس بەرامبەر بەكورد گەورەترین كاریگەری خراپی هەبوە لەبەردەوامی ئەو پرۆسەیە.

تاوانی كۆمەڵكوژی گەلی كورد ، پەڵەیەكی شەرمەزاریەكی گەورەیە لەمێـژوی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیەوە بۆ هەمیشە دەمێنێتەوە، جا بۆ ئەوەی لـەئایندەدا جێنوسایدی وا هەرگیز دوبارە نەبێتەوە:

1ـ وێنا كردنی ئـــەنفـــال لـــەیــادكردنەوەو بۆنەی حزبیدا دەربهێنرێت دەبێت بكرێتە پـرسێكی گـشتی نەتەوەیی و تـێیدا لــە ســەر بنەمایەكی باڵای نیشتمانی و لەرێگای دەزگا شەعیەكانەوە یاساكانی دابرێژرێت، كە بتوانرێت پـشتیوانی بـەرفراوانی نێودەوڵەتی لــەئاستی بــاڵاتــر بـــۆ پــەیدا بـكرێت.

2ـ چۆن جولەكەكان توانیان لەدوای كارەساتی هۆلۆكۆست كە بوە سەرچاوەی بونیادنانی قەوارەیەكی دانپیانراو، كورد دەیتوانی سوود لەكارەساتی ئەنفال وەربگرێت بــۆ بەدیهـێـنانی ئـامانجە بـاڵا نــەتەوەییەكانمان، بەڵام بەداخەوە پرسی دەوڵەت نە لە ستراتیجیەت و نە لەبارنامەی حیزبە سیاسیەكانی باشوردا بوونی نییە.

3ـ هاوکاری لەگەڵ ڕێکخراوە نێودەوڵەتیە حکومیەکان وەك ئەنجومەنی مافەکانی مرۆڤی سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکان و دادگا نێودەوڵەتیەکان، بە تایبەتی (دادگای تاوانکاری نێودەوڵەتی). وە بەهەمان شێوە لەگەڵ ڕێکخراوە نێودەوڵەتیە ناحکومیەکان وەك ڕێكخراوی چاودێری مافەكانی مرۆڤ و ڕێکخراوی لێبووردنی نێودەوڵەتی، ئەمەش پێویستی بە پێشکەشکردنی بەڵگەکانە بە شێوەیەکی یاسایی و پرۆفیشناڵ. هەروەها هاوکاری لەگەڵ ڕێکخراوە ناوخۆییەکانی تایبەت بە مافەکانی مرۆڤ بۆ بەڵگەکردن و كۆكردنەوەی زانیاری لەسەر تاوانەكان.

4ـ فشاری دیپلۆماسی لە ڕێگەی فشارخستنە سەر وڵاتان و ڕێکخراوە ناحکومیەکان، بۆ هاندانی وڵاتان بۆ دانپێدانان بە ئەنفال وەك جینۆساید.

5ـ وشیارکردنەوەی جیهانی لەڕێگەی بڵاوکردنەوەی چیرۆك و وردەکاریەکان جا لە میدیا و پلاتفۆرمە کولتوریەکان بۆ زیادکردنی هۆشیاری جیهانی دەربارەی تاوانەکانی ئەنفال و بەڵگەکردنیان وەك جینۆساید، ئەمەش یارمەتیدەرە بۆ بەدیهێنانی دادپەروەری بۆ قوربانیەکان.

6ـ ئەگەر لـەڕابردوودا میللەتی كورد هـیچ دۆست وپـاڵپشتیەكی بــەهـێزی نـەبوو بێت لــەسەر ئاستی دونیای دەرەوە، بەڵام لە ئیستا لەگەڵ گۆڕانكاریە نێودەوڵەتیەكان ئەم هاوكێشەیە پێچەوانە بۆتەوە، نەك تەنها لەسەر ئاستی باشور، بەڵكو ڕۆژئاوا و باكوریش بۆ پاڵپشتی و هاوسۆزی بۆ كورد هەیە و پشتگوێ ناخرێن. كەواتە پـێویستە لـەڕوانگـەیەكی بــەهـێزی ستراتیژی قـەومییەوە لــەسەر ئاستی دامـەزراوەیی وە ئاستی ئــەكادیمی وە بەشێوەیەكی رێكخراوتـر كــار لـەسەر تـاوانەكــە بـكرێت، بەجۆرێك كە پرسی كۆمەڵكوژی ئەنفال وەكو بەڵگەیەكی كاریگەر لـــەئایندەدا مـافی نەتەوەیی پێ مسۆگەر بكرێت.

7ـ گومانی تێدا نییە، كە پرۆسەی دادگاییكردنی تۆمەتبارانی كەیسی ئەنفال لە بەرواری 21ى 8ى 2006 بەڕۆژێكی مێژویی بۆ كورد بۆ كەسوكاری قوربانیەكان دادەنرێت، بەڵام لەئاستی گەورەیی قەبارەی تاوانەكە لەئاست خواستی میللەتی كوردا نەبوو كە بریتیبوو لەدادگایكردنی تاوانباران لە دادگایەكی نێودەوڵەتیدا بەشێوەیەك بوایە كە پرۆسەی ناساندنی جێنۆساید گەلی كورد بە جیهانی بكرایە.

8ـ پرسی كۆمەڵكوژیەكانی خەڵكی كوردستان پلان بوو بۆ سرینەوەی ناسنامەی بونی ئەو نەتەوەیە, لەكۆتایی سەدەی بیستی رابردودا .وە پەنا بردن بۆ یەكیك لەسورەتەكانی قورئان برد بەناوی ئەنفالكردنەوە بۆ ئەوەی شەرعیەت بدەنە ئەنفالكردن و كوشتنی خەڵكی بێ بەرگری كوردستان. پاشان بەكار‌هێنانی هەر ئو قورئانە لەلایەن ئەردۆغان دژ بە كورد لە كاولكاری و دا‌گیركاریەكانی لە عەفرین و شارەكانی تری ڕۆژئاوا. پرسیارەكە ئەوەیە، لەبری ئەوەی كورد هەوڵبدات بە ئاڕاستەی پێچەوانە سوود هەر لە قورئانە وەربگرێت بۆ بەدەست هێنانی پاڵپشتی جیهانی عەرەبی بۆ مەسەلەی كورد و سەلماندنی مەزڵومیەتی نەتەوەكەی؟ یاخود بە پێچەوانەوە لەلایەن حیزب ئیسلامیەكان و كەسایەتیە ئیسلامیەكان دیارەكان دۆزی میللەتەكەیان لەڕوانگەی خزمەتكردنی ئەجندای ئیخوان و ئەردۆغانیزم زۆرجار دژایەتی چەمكی نەتەوەیی بوون دەكەن .

ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی