دانیار محەمەد

پێشەکی

گەشەی خێرای بازرگانی ئەلیکترۆنی، بازرگانی جیهانی گۆڕیوە و ئاسانکاری بێ‌وێنەی بۆ بازرگانان و بەکارهێنەران فەراهەم کردووە. بەڵام لە کوردستان، یاسا بازرگانییە کۆنەکان رێگر دەبن لە بەشداربوونی تەواوی هەرێمەکە لە بازاڕە دیجیتاڵییەکان. لەکاتێکدا مامەڵەی ئۆنلاین دەبێتە نۆرم، کوردستان دەبێت چوارچێوەی یاسایی خۆی نوێ بکاتەوە بۆ ئەوەی لەگەڵ پێوەرە نێودەوڵەتییەکان بگونجێت و هاوکات پێداویستیە ناوخۆییەکان چارەسەر بکات. ئەم وتارە ئاڵنگاری و دەرفەتەکانی گونجاندنی یاساکانی بازرگانی ئەلیکترۆنی کوردی تاوتوێ دەکات، لەسەر گرێبەستە دیجیتاڵییەکان، رێگریکردن لە فێڵ، و گونجاندن لەگەڵ بنەماکانی شەریعەتی ئیسلام جەخت دەکاتەوە.

(گۆڕانی جیهانی بۆ بازرگانی دیجیتاڵ)

بازرگانی ئەلیکترۆنی ئێستا زیاتر لە ٢٠٪ی فرۆشی بازرگانی جیهانی پێکدەهێنێت، لەگەڵ پلاتفۆرمەکانی وەک ئەمازۆن، عەلیبابا، و کارەکتەرە هەرێمییەکان وەک نون و ترێندیۆل کە زاڵن بەسەر بازاڕەکەدا. بۆ کوردستان، ئەمە دەرفەتێکی ئابووری گەورە دەخاتە بەردەمی - بەتایبەتی بۆ بازرگانی بچووک کە بەدوای بازرگانی سنوور-بڕە. بەڵام، بەپێچەوانەی تورکیای دراوسێ و ئیمارات، کە رێسای بازرگانی ئەلیکترۆنیان نوێ کردووەتەوە، سیستەمی یاسایی عێراق دواکەوتوو ماوەتەوە.

نموونەی یاسای UNCITRAL لەسەر بازرگانی ئەلیکترۆنی ساڵی (١٩٩٦)، چوارچێوەیەکی گشتگیر بۆ مامەڵە دیجیتاڵییەکان دابین دەکات، و واژۆ و گرێبەستە ئەلیکترۆنییەکان وەک یاسایی بەڕەسمی دەناسێت. وڵاتانی وەک ئیمارات و سعودیە یاسای هاوشێوەیان پەسەند کردووە، کە ڕێگە دەدات بە بازرگانی ئۆنلاینی پارێزراو. هەرچی عیراق و کوردستانیش، هێشتا پشت بە کۆدە بازرگانییە نەریتییەکان دەبەستێت کە بە تەواوی باس لە فرۆشی دیجیتاڵ ناکەن، کە نادڵنیایی بۆ بازرگانان و بەکارهێنەران دروست دەکات.

(کەلێنە یاساییەکان لە چوارچێوەی بازرگانی ئەلیکترۆنی کوردستان)

کوردستان ڕووبەڕووی چەندین بەربەستی یاسایی دەبێتەوە لە بازرگانی ئەلیکترۆنیدا:

١. ناڕوونی دروستی گرێبەستە دیجیتاڵییەکان
   - یاسای عێراقی بە ئاشکرا دان بە ڕێککەوتنە ئەلیکترۆنییەکان نانێت، کە گومان لەسەر جێبەجێکردنیان دروست دەکات.
   - بەبێ دڵنیایی یاسایی، بازرگانان دوودڵن لە بەشداریکردن لە مامەڵەی ئۆنلاین.

٢. پاراستنی لاوازی بەکارهێنەر
   - فرۆشیاری ساختە و فێڵی پارەدان باون بەهۆی ڕێسا ناتەواوەکانەوە.
   - بەپێچەوانەی (یاسای مامەڵە ئەلیکترۆنییەکانی ئیمارات) ساڵی (٢٠٠٦)، کوردستان میکانیزمی بۆ چارەسەرکردنی ناکۆکی لە فرۆشی دیجیتاڵدا نییە.

٣. بەربەستەکانی مامەڵەی سنووربەزێن
   - پلاتفۆرمە نێودەوڵەتییەکان زۆر جار خۆیان لە عێراق دەدزنەوە بەهۆی نادڵنیایی ڕێسایی و سنووردارکردنی بانکی.
   - دەروازەکانی پارەدان وەک پەی پال یان هاوشێوەکانی بەشەوەیەکی فرەیی بەردەست نین، کە گەشەی بازرگانی سنووردار دەکات.

(گونجاندنی ئیسلامی لە بازرگانی دیجیتاڵ)

وەک ناوچەیەکی زۆرینە موسڵمان، کوردستان دەبێت دڵنیا بێت کە بازرگانی ئەلیکترۆنی لەگەڵ بنەماکانی شەریعەتی ئیسلامدا دەگونجێت. بەڕچاوگرتنە سەرەکییەکان بریتین لە:

    خۆلادان لە ڕیبا (سوو): سیستەمەکانی پارەدانی دیجیتاڵ دەبێت دارایی سوودار لەخۆ نەگرن.


- ڕوونی لە مامەڵەکاندا: مەرج و هەلومەرجی ڕوون بۆ ڕێگریکردن لە غەرەر (نادڵنیایی).

    ڕێساکانی بەرهەمی حەڵاڵ: بازاڕە ئۆنلاینەکان دەبێت پشتڕاستی فرۆشیارانی کەلوپەلی حەڵاڵ بکەنەوە.



*"چوارچێوەی ئابووری دیجیتاڵی ئیسلامی" مالیزیا نموونەیەکی بەسوود پێشکەش دەکات، کە گەشەی بازرگانی ئەلیکترۆنی لەگەڵ گونجاندنی شەریعەت تێکەڵ دەکات. کوردستان دەتوانێت ڕێنمایی هاوشێوە پەیڕەو بکات بۆ ڕاکێشانی بەکارهێنەران و وەبەرهێنەرانی موسڵمان.

ڕاسپاردەکان بۆ چاکسازی یاسایی
بۆ تێکەڵبوون لەگەڵ ئابووری دیجیتاڵی جیهانی، کوردستان دەبێت:

١. پەسەندکردنی یاسای بازرگانی ئەلیکترۆنی لەسەر بنەمای پێوەرەکانی UNCITRAL
   - دانپێدانان بە گرێبەست و واژۆی ئەلیکترۆنی.
   - دامەزراندنی سیستەمی نۆتاریکردنی دیجیتاڵ بۆ ڕەسەنایەتی.

٢. بەهێزکردنی ئاسایشی سایبەر و ڕێگریکردن لە فێڵ
   - جێبەجێکردنی سزای توند بۆ فێڵی ئۆنلاین.
   - هاوبەشی لەگەڵ پرۆسێسەرەکانی پارەدانی نێودەوڵەتی بۆ پاراستنی مامەڵەکان.

٣. پەرەپێدانی ڕێنماییەکانی بازرگانی ئەلیکترۆنی ئیسلامی
   - دروستکردنی سیستەمی پشتڕاستکردنەوە بۆ بازرگانی ئۆنلاینی حەڵاڵ.
   - هاندانی چارەسەرییەکانی فینتێکی ئیسلامی وەک تەکافول (دڵنیایی گونجاو لەگەڵ شەریعەت) بۆ بازرگانی دیجیتاڵ.

(دەرەنجام)

بازرگانی ئەلیکترۆنی بازرگانی جیهانی دووبارە داڕشتۆتەوە، و کوردستان ناتوانێت دواکەوێت. بە نوێکردنەوەی چوارچێوەی یاسایی خۆی، پەیڕەوکردنی باشترین کردارەکانی نێودەوڵەتی، و دڵنیابوون لە گونجاندن لەگەڵ ئیسلام، هەرێمەکە دەتوانێت دەرفەتی ئابووری نوێ بکاتەوە. کاتی کردارە ئێستایە - کوردستان دەبێت یاساکانی بازرگانی دیجیتاڵ قبوڵ بکات بۆ مسۆگەرکردنی جێگەی خۆی لە داهاتووی بازرگانی.

هەنگاوەکانی داهاتوو:

    پێشەنگبوون لە چاکسازی لە ناوچە ئازادەکانی هەولێر بۆ تاقیکردنەوەی ڕێساکانی بازرگانی ئەلیکترۆنی.
    هاوکاری لەگەڵ دامەزراوە داراییە ئیسلامییەکان بۆ پەرەپێدانی چارەسەری پارەدانی حەڵاڵ.
    ڕاهێنانی پیشەوەرانی یاسایی لە جێبەجێکردنی گرێبەستی دیجیتاڵ.

بە سیاسەتی دروست، کوردستان دەتوانێت ببێتە کارەکتەرێکی کێبڕکێکار لە ئابووری دیجیتاڵیدا و هاوکات پابەند بێت بە بەها کلتووری و ئایینییەکانی.

ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی