پێشەکی
پەیوەندیە نێودەوڵەتییەکان لە سەدەی بیستەمەوە تا ئەمڕۆ،
هەموو جارێک بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ یان نەرەستە لە چارچێوەی بەرژەوەندییە ژیوپۆلیتیکییەکانیاندا
کاری لەسەر جێگای سیاسی و ڕووکاری کوردستان کردووە. لە دوای شکستی جێبەجێکردنی پەیمانی
سیڤر (1920) و سەرکەوتنی کۆنگرەی لۆزان (1923)، کوردستان بە شێوەیەکی بەستراو لە نێوان
چوار دەوڵەتی داگیرکەر ــ تورکیا، عێراق، سوریا و ئێران ــ دابەشکرا. لە پشت هەر یەک
لەم دەوڵەتانەش، دەوڵەتە زلهێزە نێودەوڵەتییەکان وەک بەریتانی و فەرنسا و دواتر ئەمریکا
هەبوون، کە هەر یەک بە هۆی بەرژەوەندییە خۆیان، بە شێوەیەکی جیاواز کوردستانیان بەناو
کێشە و ناهەمواری سیاسییەکانی ناوچەکەدا خست.
1. دابەشکردنی کوردستان
و دەرئەنجامی ژیوپۆلیتیکییەکانی
بە دوای کۆنگرەی لۆزان، کوردستان بە دوو تەڵەی سەرەکی کەوت:
تەڵەی یەکەم: داگیرکەری ڕاستەوخۆ (تورکیا، عێراق، سوریا و
ئێران).
تەڵەی دووەم: داگیرکەری نێودەوڵەتی بە شێوەیەکی نەرەستە
(بەریتانی، فەرنسا و ئەمریکا).
ئەم شێوەی دابەشکردنە، بەهۆی بەرژەوەندیە سیاسی و ئابوورییەکانی
وڵاتە گەورەکان، هۆی ئەو بووە کە کوردستان بە شێوەیەکی مێکەنی و گەنجینەی ناوخۆی بەرژەوەندیدا
بەکاربهێنرێت، نەک بە شێوەیەکی سەرەکی وەک یەکەی سیاسی.
2. پێکهاتەی خەباتی
کورد و پلانی نێودەوڵەتییەکان
لە سەدەی ڕابردوودا، خەباتی کورد بەردەوامی لە شۆڕش، ڕاپەڕین
و هەوڵی سەرخۆیی هەبووە. بەڵام بەهۆی پلانی نێودەوڵەتی و نانەوەی ناوخۆیی، هەموو جارێک
ئەو هەوڵانە بەپلانێکی نوێ تێکدەدران.
لە ساڵی 2016، نوێنەرانی هەرچوار وڵاتە داگیرکەرەکان لە ئەستەمبوڵ
کۆبکەونەوە بۆ چاوەڕوانکردنی ئازموونی رۆژاوا و هەرێم، وەک بەشێک لە ستراتیژیای بەهێزکردنی
پەیوەندییان دژ بە هەر دوو پەیوەندیداری ئەمریکا. لەو کۆبونەوەیەدا نوێنەری داعش بە
ناوی «قەرەقاش» بەشدار بوو، و دوای دەستگیرکردنەکەی زانیارییە گرنگەکانی بۆ CIA ئاشکرا کرد. ئەو زانیارییانە دەڵێن ئەو هەنگاوە، بە شێوەیەکی
نێودەوڵەتی پلاندانە بوو بۆ دەرپەڕاندنی ئەمریکا و دابەشکردنی دووبارەی ناوچەکە نێوان
پەیوەندییە سەفەوی و عوسمانییەکان.
3. پەیوەندیە ژیوپۆلیتیکییە
نوێکان و یەکەگراییی ناوخۆیی کوردستان
کۆنترۆڵی تورکیا و ئێران لەسەر بەرژەوەندییە ژیوپۆلیتیکییە
ناوچەکە، هەڵکەوتی رەوشی ناوخۆیی کوردستان تێکدەدات. ئەم دوو وڵاتە، بە شێوەیەکی جیاواز،
بەکارھێنەرانەی فکری، چاندی و سەربازی بە هۆی حزب و پەیوەندیدانی ناوخۆیی کاردەکەن
بۆ دابەشکردنی هەویت و نەتەوەیەتی کورد. ئەمە لە هەمان کاتدا، بەهۆی پەیوەندیە نێودەوڵەتییەکانی
ئەمریکا و بەریتانی بە شێوەیەکی نەرەستە، کوردستان دەکاتە مەیدانی تاقیکردنەوەی بەرژەوەندییە
نێودەوڵەتییەکان.
4. ئەمڕۆ و چالاکییە
نێودەوڵەتییەکان لە ناوچەکە
ڕووداوەکانی ئاخیر، وەک هێرشەکانی پاسداران لە ڕۆژهەڵات،
گەلەکۆمەی دیرەزور، و ڕووداوە سیاسییەکانی کەرکوک، نیشانەی ئەوەیە کە پلانێکی یەکگرتوو
هەیە بۆ تێکدانەوەی ئەو بنەمایە ناتەباییەی کە کوردەکان درووست کردوون. ئەو پلانە بە
دەست لەو وڵاتانەیە کە لە خەونی میراتی سەفەوی و عوسمانی نیشتمانیانەتیان چالاکە.
5. بەرهەمێکی مێژوویی:
نموونەی شەریف مەکە
زانیارییەکانی مێژوو وەک نموونەی شەریف حوسێن (شەریف مەکە)،
نیشانەیەکی بەرچاوە لە چۆنیەتی بژاردەکردن لە نێوان هێزە نێودەوڵەتییەکان و نەتەوەپەروەریی
ناوخۆ. شەریف مەکە تورکەکان مەترسیدارتر بۆ گەلی عەرەب دەزانی، چونکە مەترسییان لەسەر
زمان و کەلتور و هەویت بوو، نەک تەنها سەر بەرژەوەندییە ئابوورییەکان. بەو بژاردەیە،
ئەو توانایەی هەبوو وڵاتانی کەنداو لە دەستی عوسمانییەکان ڕزگار بکات.
کۆتایی و پێشنیار
کوردستان ئێستا لە ناو خەندەقی دوو پایتەختە سەرەکی (ئەنقەرە
و تاران) ماوە، و هەریەک لە سەرەکان و پارتە سیاسییەکان بۆ پاراستنی بەرژەوەندیی خۆیان
پەیوەندیدانی دەرەکیان بەهێز کردوون. ئەگەر ئەم بەرژەوەندیە ژیوپۆلیتیکییەکان بە هەمان
شێوە بەردەوام بن، چارەنووسی کوردستان هەتا ماوەیەکی نادیار لە نێوان بەرژەوەندی ئەمریکا
و بەریتانی دابەش دەبێت.
پرسە سەرەکی ئەمەیە:
ئایا کورد دەبێت بەردەوام هەڵبژاردنی خۆیان بکەن لە نێوان
هێزە نێودەوڵەتییەکان، یان دەبێت وەک شەریف مەکە، بڕیارێکی سەربەخۆ و نیشتمان‌پەروەرانە
بنێنن؟ ئەگەر ئەم گەشتە فکرییە نەکرێت، ئەوا ئەم بارەی ناهەموار و لێڵەی ژیوپۆلیتیکی
بەردەوام بە دووشی نیشتمانێکی بەناوبانگ وەک کوردستان دەمێنێت.
سەرچاوەکان
Treaty of Sèvres (1920) – League of Nations Archives
Treaty of Lausanne (1923) – United Nations Historical Records
Bashir, Alaa. I Was Saddam’s Doctor (2004).
CIA Declassified Files on ISIS and Regional Cooperation (2016–2018).
ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی