جەعفەر عەلی

                                                                   
(١)
   دەتوانین بڵێین، دوو جۆر لە ساختەکاری لە پرۆسەی بەشی هەرە گەورەی هەڵبژاردنەکانی وڵاتانی ڕۆژهەڵات، بە عێراق و هەرێمی کوردستانیشەوە هەیە، یەکیان، ئەو ساختەکاریانەیە، کە لە ڕۆژی دەنگدانەوە دەست پێدەکات و دوای دەنگدان بە پرۆسەیەکی وردی کۆنتڕۆڵ و یاریکردنی ئەلیکترۆنی بە ڕێژەی دەنگ و قورسایی جەماوەری هێزە سیاسییەکان کۆتایی دێت، ئەمە وێڕای دەست تێخستنی وڵاتانی ناوچەکە و هەوڵدان بە ئاراستەی گۆڕینی هاوسەنگی هێز لە بەرژەوەندی خۆیان، دووەمیش، ئەو ساختەکارییە پێشوەختەیە، کە بەر لە دەستپێکردنی پرۆسەکە و پێش ئەوەی دەنگدەر بچێت بۆ بەردەم سندوقی دەنگدان، بە ئاشکرا و لە ڕێی سیستمی کۆنتڕۆڵی حیزبی و بەکارهێنانی دامەزراوە ئیداری، ئەمنی، سیاسی، بەکارهێنانی سامانی گشتی و خزمەتگوزارییەکانی دەوڵەتەوە، ئەنجام دەدرێت.
   ئەگەر دیوێکی جوانی پرسی دیموکراسی بریتی بێت لە ئەنجامدانی هەڵبژاردن بە ئامانجی بەشداری سیاسی هاوڵاتیان و ئاڵوگۆڕی دەسەڵاتی سیاسی، ئەوا لە بەشی هەرە گەورەی وڵاتانی ڕۆژهەڵات و کۆمەڵگە نادیموکراسییەکان، ئەم بەشداری و ئومێد بە ئاڵوگۆری دەسەڵاتی سیاسییە بەشێوەیەکی دیموکراسی و هێمنانە، ڕۆژ بە ڕۆژ زیاتر دەنگدەر دەخاتە بەردەم دوورکەوتنەوە لە بەشداری و بێ ئومێدی لە ئاڵوگۆڕی سیاسی لە ڕێگەی هەڵبژاردنەوە.
   لە بەشی هەرە گەورەی ڕۆژهەڵاتدا، بە وڵاتە دیکتاتۆرەکانیشییەوە، هەر وەک وڵاتانی دیموکراسی ڕۆژئاوا، هەرچی پێویست بێت لە ڕووی تەکنیکی و ئامادەکاری بۆ سەرخستنی پرۆسەکە دەکرێت، بەڵام پێچەوانەی ڕۆژئاوا، یان ئەنجامەکان بەر لە دەستپێکردنی پرۆسەکە بۆ هەمووان ڕوونە، یان ئەو ئەنجامانە لە بەشێکی گرنگ لەو وڵاتانە هەر چۆنێک بن، هێزی ئەوەیان نابێت بتوانن بەشێوەیەکی واقیعی ئەنجامەکەی لە دانیشتن لەسەر کورسی بڕیار و دەسەڵات وەربگرنەوە. هەڵبژاردنەکانی عێراق تا ڕادەیەکی زۆر، هەڵبژاردنەکانی هەرێمی کوردستانیش بە ڕەهایی سەر بەم تایپی دووەمی پرۆسەکەن.
   لە عێراق هەڵبژاردن هەرچی بێت، هێزی تێپەڕاندنی ئەو هۆشیاری و نەزعە مەزهەبی و تائیفییەی نییە، کە لە سەرەتاوە تا کۆتا، ڕەنگڕێژی کۆی هەر پرۆسەیەکی هەڵبژاردن دەکات. ڕاستە هێزی سیاسی جیاواز هەن، قەوارە و لیست و هاوپەیمانی جیاوازیش بۆ هەر پرۆسەیەکی هەڵبژاردن دروست دەکرێن، بەڵام سەرەنجام ئەوەی دواجار بڕیار دەدات، کێ لەسەر کورسی دەسەڵات دادەنیشێتەوە، ئەو ژێرخانە فیکرییە مەزهەبی و تائیفییەیە بەپشتیوانی ناوجەیی و نێودەوڵەتی، نەک هۆشیاری ڕێکخستنەوە و دیزاینکردنەوەی کۆمەڵگە لەسەر بنەمای دەنگی دەنگدەر و خەمی دیموکراتیزەکردنی کۆمەڵگە و چەسپاندنی بنچینەکانی دەوڵەتی هاوڵاتی.
   سەبارەت بە هەڵبژاردنەکانی تایبەت بە هەرێمی کوردستانیش، لە بەردەوامی دۆخی ئێستادا، ئەنجامەکانی هەڵبژاردن هەر چۆنێک بن، ئەوەی دواجار دەتوانێت لەسەر کورسی بڕیاردان بمێنێتەوە هەر پارتی و یەکێتین. پارتی و یەکێتی تا ئەم دۆخە سیاسییە درێژەی هەبێت، هیچ مەترسییەکی گەورە لەسەر لەرزینی بنکەی دەسەڵات و بڕیاریان بوونی نییە. هەڵبژاردن بۆ ئەم دوو هێزە سیاسییە، بریتی نییە لە ئەگەرێکی دیموکراسیانە بۆ ئاڵوگۆڕ، یان مەترسی لە دەستدانی دەسەڵات، هێندەی بریتییە لە یارییەکی نمایشی و نادیموکراسیانە بۆ مانەوەی هەمیشەیی، یارییەک هەم لە ئاستی عێراق و هەرێمی کوردستان، هەم لە ئاستی نێودەوڵەتیدا، دەتوانێت جۆرێک لە ڕەوایەتی بە مانەوەیان لەسەر کورسی دەسەڵات ببەخشێت، ئەگەرچی هەمووان، لە ئاستی ناوەکی و نێودەوڵەتیدا دەزانن، یارییەکە جگە لە نمایشێکی ساختە لە ژێر ناونیشانی دیموکراسییەتی هەڵبژاردندا مانایەکی دیکەی نییە، یارییەک بە نمایشی کۆبوونەوە جەماوەرییەکان و خڕکردنەوەی توێژە کۆمەڵایەتییە جیاوازەکان دەست پێدەکات و بە گوتاری میدیایی بازاڕی و هاتوهاواری پۆپۆلیستیانە کۆتایی دێت، سەرەنجامیش شانۆکە لە وێنەیەکی تردا پێشاندەدرێتەوە، جەماوەرەکە دەگەڕێتەوە بۆ ماڵەکەی خۆی، نمایشەکەش بە تەوقەی گەرمی پاڵەوانانی نمایش و دابەشکردنەوەی هەمان کێکی دەسەڵات و بەرژەوەندی، بەبێ ڕوودان و بینینی هیچ گۆڕانکارییەکی دیموکراسیانە، کۆتایی دێت.

(٢)
   ئێمە دەزانین هەڵبژاردن لە عێراق و هەرێم، نامانگەیەنێت بە ماڵێکی جیاواز و ئارامتر لەوەی کە هەیە، دەشزانین خودی ئەو دامەزراوەیەی ناوی پەرلەمانە نابێتە دەزگایەکی کارا و بەرپرسیار بەرامبەر ئەرکە یاسایی، دارایی، بەرپرسیارێتییە پیشەیی و ئەخلاقییەکانی خۆی، تەنانەت ئەزموونی کاری پەرلەمانی لە هەرێمی کوردستان پێماندەڵێت، پەرلەمان هەبێت یان نا، دەرگاکەی قفڵ بکرێت، یان کراوە بێت، مرۆڤەکان هەست بە بوونی جیاوازییەک و بۆشاییەک ناکەن. هەر کەسێک لە ئێمە ئەو پرسیارە ڕووبەڕووی خۆمان بکەینەوە، کاتێک دەرگای پەرلەمان کراوە بوو لەگەڵ ئەو کاتانەی داخراوە و بە ساڵ زیاتر شتێکمان بەو ناوەوە نەماوە، هەست بە چی جیاوازییەک دەکەیت، لەوانەیە هیچ یەکێک لە ئێمە نەتوانین بچووکترین خاڵی جیاواز بدۆزینەوە، چونکە خودی ئەم دەزگایە، لە هەموو ئەرکە یاسایی و بەها پشەییەکانی خۆی خاڵی کراوەتەوە. واتە گرفتەکە بە تەنها لە کرانەوە، یان داخستنی دەرگای پەرلەماندا نییە، هێندەی لە بەتاڵکردنەوەی خودی دەزگاکە دایە لە هەر ئەرک و وەزیفەیەکی دامەزراوەیی پەرلەمانی.
    لە دۆخی وەک ئێستای هەرێمی کوردستاندا، بوونی کۆنتڕۆڵی حیزبی بەسەر زۆنی سیاسی و خێزانی جیاواز، بوونی هێزی ئەمنی و چەکداری حیزبی جیاجیا، لە ڕووی تیۆرییەوە هەڵبژاردن دەتوانێت ببێتە ڕەگەزێکی هێز بۆ پارتی و یەکێتی لە ئاستی ناوچەیی و نێودەوڵەتیدا، چونکە لە دۆخی وەهادا دەنگدەری کورد لە هەولێر و سلێمانی و دهۆکەوە، هێزی گۆڕینی دەسەڵاتی سیاسی لە واشنتۆن هەبێت، لە ناوەوەی هەولێر و سلێمانیدا نایبێت، بۆیە لەبەری ٤ ساڵ، یان ٦ ساڵ و ١٠ ساڵ، هەموو ڕۆژێک هەڵبژاردن ئەنجام بدرێت، ژمارەی کورسی و ڕەژەی دەنگ، ناتوانێت هیچ گۆڕانێکی گرنگ، نە لە ژیانی سیاسی، نە لە گۆڕینی دەسەڵات و هەژمونی حیزبی لە هەولێر و سلێمانیدا دروست بکات، ئەی کەواتە هەڵبژاردن بۆ، هاوڵاتی بۆ بەشداری بکات، گرنگی بەشداری و دەنگدان چییە. لەنێوان بەشداری لە هەڵبژاردن و بایکۆتدا، کامیان ئومێد بۆ مرۆڤی ئێمە و ئەو ڕووبەرە فراوانە جەماوەرییە دەگەڕێنێتەوە، کە ساڵانێکی درێژە لە نائومێدی خۆیدا دەژی، نائومێدییەک بە ڕەشبینییەکی کوشندەوە خەریکی ڕێکردنە بە تونێڵێکی تەواو تاریکدا. 

(٣)
   کۆمەڵگەی باشور لەبەردەم دوو ئەگەری دیموکراسیانە دایە، بەشداری، یان بایکۆتی دەنگدان، ئەم دوو مافەش، هەردووکیان تاقیکراونەتەوە، واتە شتێکی تازە بۆ تاقیکردنەوە لەم پرۆسەیەدا بوونی نەماوە، جگە لە سەرلەنوێ شەن وکەوکردنەوەی ئەزموونە تاقیکراوەکان. ئەوە ڕوونە، دەنگدان بە نیەتی گۆڕانکاری گرنگ وەک ئەوەیە وایە قاچەکانمان لەم سەرزەمینە واقیعییە ترازابێت و لە ئەستێرەیەکی تردا خەونی ڕەنگاڵەیی بە دنیایەکی جوانترەوە ببینین. پرسی بایکۆتیش، کە ئەویش هەر وەک بەشداری و دەنگدان، ماف و پرسێکی دیموکراسیانەی هێواش و پێویستی بە ئارامی و پشوودرێژی هەیە، بە هەمان شێوە لە دۆخی سیاسی وەک هەرێمی کوردستاندا، هێزی لەرزینی بچووکترین بنکەی دەسەڵاتی پارتی و یەکێتی نابێت. کاتێک پارتی و یەکێتی، دەگەن بە دڵنیایی لەوەی دەنگێک بۆ حیزبەکانیان مسۆگەر نییە، نەک هەر ئەوە گومانی ئەوە بکەن ئەو دەنگە دژ بە ویست و خواستی سیاسی ئەوان دەچێتە ناو سندوقی هەڵبژاردنەوە، ڕێی تێدەچێت هەر خۆیان بە جۆرێک لە جۆرەکان بۆ بایکۆت و گەورەترکردنی ڕووبەری نائومێدی هاندەر و پشتیوان بن، چونکە لە حاڵەتی وەهادا قازانج لە سووتاندنی دەنگێکی دژ دەکەن، ئەمە لەلایەک، لەلایەکی دیکەوە، ڕەنگە کاندیدێکی نەشیاو، کاندیدێک، جگە لە قسەی بازاڕی و هات و هاوار، نە هۆشیاری سیاسی هەبێت، نە زمان بزانێت و نە ئاگاداری ڕیشەی ناکۆکی و پەیوەندی و بەرژەوەندییە ستراتیژییەکانی کورد بێت لە عێراق، لە بەرامبەر کاندیدێکی شارەزا و لێهاتوودا، چانسی سەرکەوتنی زیاتری بۆ دروست بێت، بۆیە تەنها پاساوی بەهێز بۆ بەشداری لە دەنگدان، بریتییە لە هەوڵدان بۆ سەرخستنی کاندیدی باشتر لە بەرامبەر باش، باشیش لە بەرامبەر خراپدا، هەروەها کۆمەککردن بە کاندیدی خاوەن کەسایەتی و هۆشیار، زمانزان و بە هەڵوێست، لە دەرەوەی هێزەکانی دەسەڵات و ئۆپۆزیسیۆنی پۆپۆلیستی بێ دیدگا، بۆ ڕێگرتن لە کاندیدی نمایشی، گوتاری بازاڕی و قیژە قیژی بێزارکەر، چونکە گوتاری لەم جۆرە، سەرەنجام جگە لە بەرهەمهێناەوەی هەمان گوتاری نادیموکراسیانەی دەسەڵات و خزمەت بە هەڵوەشانەوەی زیاتری کۆمەڵگە، هێزی کۆمەک بە هیچ گۆڕانکارییەکی پۆزەتیڤ و دەستکاری هۆشیاری سیاسی و کۆمەڵایەتی کەرتە کۆمەڵایەتییەکانی کۆمەڵگەی کوردی نابێت.    

ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی