ئارام هەڵەدنی

دانیشتوانی دۆڵی جافایەتی و دەوروبەری لە یەکەم قۆناغی تاوانی ئەنفالدا لە ژێر ڕایەڵەی بەفر و باراندا بە ڕێگای سەختی دۆڵی شێخ محمددا دەیان کیلۆمەتر ڕێگای ژیانی مان و نەمانیان گرتەبەر کە بووە هۆی ڕەق بوونەوە و مردنی چەندین هاوڵاتی سڤیل ، بەهەر نارەحەتیەک بێت چوونە ڕۆژهەڵاتی کوردستان و بەسەر ماڵ و مزگەوت و دەواجین(جوجەکەشی) شارەکانی بانە و سەقز و سەردەشت دابەشکران ، دواتر لەلایەن دەوڵەتی ئێران و لە ژێر چاودێری نەتەوە یەکگرتووەکاندا ئۆردوگایان بۆ دروستکرا.
بەشێکمان کە ٥۱۳ خێزان بووین لە ئۆردوگای هەوارەخۆڵی شاری بانە لە ژێر خێمەدا گیرساینەوە ماوەی چەند مانگێک ژیانی سەختی ژێرخێمەمان بەڕێ دەکرد ،  چەند ڕۆژێک پێش بۆردومانەکە بەشێکی زۆری هاوڵاتیان ڕۆژانە دەچوونە دەرەوەی ئۆردگا بۆ ناو دارستانەکان چونکە لەلایەن بەرپرسانی ئۆردوگا زەنگی مەترسی لێدرابوو لەبەرئەوەی پێشتر چەند فڕۆکەیەکی عێراقی بەسەر ئۆردگاکەدا دەسوڕانەوە. سەرانی بەعس وەک پیشەی هەمیشەییان لە سەعات ۷ و سی خولەکی بەرەبەیانی ڕۆژی ۱۰/٧/١٩٨٨ بەگەرمای هاوین لە ڕێگەی هەشت فڕۆکەی شەڕکەرەوە بۆردومانی ئۆردوگاکەیان کرد و ئاگری سوتانی خێمەکان و دوکەڵی ڕەشی کیمیایی ، قیژە و هاواری ژن و مناڵ   ئاسمانی هەوارەخۆڵیان تەنی.
بەشێک لە بریندارەکان بەڕاکردن بەرەوخوار ڕۆیشتن بۆ ناو چەمەئاوەکە ئەوەش مەترسی مردنی کەمتر کردەوە ، دواتر لە لایەن بەرپرسانی ئێرانەوە بریندارەکان ڕەوانەی نەخۆشخانەکانی بانە و تەبرێز و تاران و وڵاتی ئیتالیا کران ، هەندێکیان دوای چەند ڕۆژێک و هەندێکی تریان دوای چەند مانگێک گەڕانەوە ناو کەسوکاریان و چەند بریندارێک شەهید بوون ، نزیکی ۲۰ هاواڵتی شەهید و دەیانیتر بریندار بوون.
چیتر نەمانتوانی بگەڕێینەوە ناو ئۆردگا  هەرچی ڕاخەر و پێداویستی ژیان بوو کە دەوڵەتی ئێران بۆی دابین کردین  لەناوچوون ، جارێکیتر بەسەڵتی و حەسرەتی کەسوکارە شەهید و بریندارەکەمان گوێزراینەوە ئۆردوگای سەرای سەقز ، ڕوفاتی چەند شەهیدێک لە گۆڕستانی گوندی سەرچاوەی سەقز بە خاک سپێردران و تائێستا نەگەڕێنراونەتەوە.
کوردانی شارەکانی بانە و سەقز و بۆکان زۆر هاوکارمان
هەندێک لەبریندارەکان ساڵانە بەکاریگەری ئەو ڕوداوە شەهید دەبن و ئەوانەش کە لەژیاندا ماون شەو ڕۆژ بە ئازار بەڕێ دەکەن.

گەورەترین وكاریگەرترین  چەك كەبەدەست رژێمی عێراقەوە بوبێت بۆ ئەوەی دەنگی كوردی پێ خنکاندبی و بۆ لەناوی بردنیان  چەكی كیمیایی بووە، كەبەپێی  پرۆتۆکۆڵی نێودەوڵەتی ژنیف كە لە ساڵی 1925 دەرچووە. بەکار هێنانی چەکی کیمیایی قەدەغە کراوە . سەرەڕای ئەوەی عێراق لە ساڵی ١٩٣١  پرۆتۆکۆڵی ژنێفی ئیمزا کردوە و پابەندبوونی خۆی بە مەرج پێوە ڕاگەیاندووە.
بەڵام دەوڵەتی عێراق هەروەك چۆن هەموو كاتێك بڕیارەكانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی پێشێل كردووەو هیچ گوێی پێنەداون لەومەسەلەیەشدا (كیمیاباران) بەهەمان شێوە گوێی بەهیچ پرانسیپ‌و بنەمایەکی نێودەوڵەتی نەداوەو لەئەنجامدانی كارو كردەوە دڕندەكانی دژ  بە گەلی کوردستان بەبێ گوێدان بە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی‌و مرۆڤایەتی درێغی نەكردووە.
 تەنانەت دەسەڵاتداران‌و گەورە بەرپرسانی ئەم رژێمە لەگفتوگۆو لێداوانەكانیشیان نكۆڵیان لەبەكارهێنانی ئەم چەكە نەكردۆتەوەو بەڵكو شەرعیەتیان بەبەكارهێنانی چەكی گەورەترو زیاتر كاولكارتر داوە.

بەكار هینانی چەكی كیمیایی لە لایەن رژیمی بەعسی عێراق بە پێی بەڵگەنامەكان  دەگەرێتەوە بۆ سەرەتایی دەست پێ‌ كردنی شەری نیوان عێراق و ئێران رژێمی بەعس لە ساڵانی ١٩٨٣ و ١٩٨٧ و ١٩٨٨  لە دژی خەلکی مەدەنی  لە شار و شاورچکە و گوندەکانی لە کوردستانی عێراق و ئێران بەکار هێناوە بۆ نمونە دۆڵی بالیسان ، هەڵەبجە، دۆڵی جافایەتی جبل گوجار  و ماوت و جافەران و سیرکو ،بلی مەلەکان و هەلەدن ، سەرگەڵوبەرگەڵو، یاخسەمەر ، سێکانیان ، چنارنە و کانیتو ، شێخ وەسان و دۆڵی بالیسان، شارباژێر ، سەرکۆڵ، قەرەداخ ، گۆپتەپە و عەسکەر ، سێوسینان، ورتێ ، بادینان و زۆر ناوچەی تر...

هەروەها لە ئێران  لە شارەکانی کوردستان  وەک ئۆردگای هەوارەخۆڵ ،  سەردەشت ، مەریوان ، بۆکان و کرمانشای  بە چەکی کیمیایی کیمیاباران کرد.

بە پێی ئامارەکان رژێمی بەعس لە ماوەی ئەو ساڵانە شەش هەزار بۆمبی کیمیایی ٢٨٥ جار بەکاری هێناوە و بە هەزاران کەس  شەهید و قوربانی و بریندار بوون.

دەوڵەتی عێراق هەمیشە  و بەتایبەتی لە سەردەمی رژیمی بەعس پێشێلکاری بڕیارەکانی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بووە و گوێی بە هیچ بنەمایەکی نێودەوڵەتی نەداوە و سڵی لە ئەنجامدانی تاوانی جینۆساید دژ بە مرۆڤایەتی نەکردوتەوە لەومەسەلەی (كیمیاباران) بەهەمان شێوە گوێی بەهیچ پرانسیپ‌ و بنەمایەكی نێودەوڵەتی نەداوەو تەنانەت دەسەڵاتداران‌و گەورە بەرپرسانی ئەم رژێمە لە گفتوگۆ و لێداوانەكانیشیان نكۆڵیان لەبەكارهێنانی ئەم چەكە نەكردۆتەوەو بەڵكو هەرەشەی بەكارهێنانی چەكی گەورەترو كاولكارتر کردوە، حکومەتی عێراق لە سەرەتای حەفتاکانی سەدەی ڕابردوو
لەسەر پەرەپێدانی چەکی کیمیایی دەستی بە چالاکی کردووە و لە ساڵی 1982 گەیشتە قۆناغی بەرهەم هێنانی جۆرە جیاوازەکانی ماددە کیمیاییەکان، لەوانە بەرهەمهێنانی ماددە تاڵە مووەکان (گازی خەردەل) و ماددە دەمارییەکان (گازی تۆبان، گازی سارین و گازی ڤی ئێکس). و لە ساڵانی 1988-1984لە دژی گەلی کوردستان هەروەها لە شەری لەگەڵ ئێران بەکاری هێنا

بە گوێرەی ماددەکانی 112 و 132ی دەستووری هەمیشەیی عێراق، حکوومەتی فیدراڵی وەک میراتگرەوەی ڕژێمی پێشووتری عێراق دەبێت پابەند بێت بە گەشەپێدانی ناوچە کارەساتبارەکان و قەرەبووکردنەوەی زیان لێکەوتووانی دەستی ڕژێمی بەعس، بەڵام تا وەکوو ئێستا حکوومەتی عێراق پابەند نەبووە بە قەرەبووکردنەوەی زیانلێکەوتووانی دەستی ڕژێمی پێشوو، لە کاتێکدا بەردەوام حکوومەتی هەرێمی کوردستان داوای جێبەجێ کردنی ئەو ماددە دەستووریانە دەکاتەوە.

ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی