مەلا فرمان محمد

(١)
دەکرێت ئەم بابەتە لە چەند لایەکەوە باس و شیکردنەوەی بۆ بکرێت، دواجاریش کاریگەری پرشنگی روداوەکان لەسەر کوردستان و پرسی کورد بکرێت:
یەکەم: تورکیا و یەکێتی ئەوروپا

لە ١٩٥٩ وە تورکیا لە هەوڵی ئەوەدایە لە یەکێتی ئەوروپا ببێت بە ئەندام. لە ژێر ئەم کاریگەریە لە سەرەتادا لە زۆر روەوە بەشێک لە دانیشتوانەکەی هاوشێوەی دەوڵەت  هەوڵیاندا بە رواڵەت سیمای تاکی ئەوروپی لە روخساریان دەرکەوێت. بەڵآم بە کردار دەرکەوت بونی ئەو ژمارە زۆرەی تورک لە وڵاتانی ئەوروپا نەیانتوانی کاریگەری پێویست بکەنە سەر شەقامی ئەوروپی بۆ نزیکبونەوە لە یەکتر نەک تەنها لەسەر پەیوەندی دەوڵەتی بەڵکە لەروی کۆمەڵایەتیشەوە شکستی گەورەیان هێنا. ئەوروپاش جێبەجێکردنی مەرجەکانی وەک: مافی مرۆڤ، مافی کەمە نەتەوەکان، پرسی دیموکراسی، ئابورێکی بە هێز و کۆچبەران لە تورکیا بەدیناکات. جگە لەوەی ئەوروپیەکان گومانیان لە دوڕویی تورکیا هەیە لە نێوان یەکێتی ئەوروپا و وڵاتانی ئیسلامی، لەم دوایەش نزیکبونەوەی لە روسیا. لە هاتنی ئاکەپەوە بۆ دەسەڵات و مامەڵەی تورکیا لەگەڵ داعش و بزوتنەوەی ئیخوان هێندەی تر گومانی لای ئەوروپیەکان  زیاتر کردوە، ئەوروپا لە ناخی ئاکەپە و تورکدا خەونی ئیمراتۆریەتی عوسمانی دەخوێننەوە.
دوەم: تورکیا و ئەمریکا

دوای شەڕی جیهانی دوەم پەیوەندیە دو قۆڵیەکانی ئەم دو وڵآتە دەستی پێکردو، بە درێژایی سەردەمی شەڕی سارد و ئێستاش بە ساردیەکەوە بەردەوامە،  لە ١٩٩١ لە شەڕی کەنداو سەرۆک تورگت ئۆزال پشتیوانی ئەمریکای کرد، بۆ دانانی ناوچەی ئارام بۆ کورد تورکیا هاوکاری باشی هاوپەیمانان بو . بەڵام لە ٢٠٠٣ دوای ئەوەی تورکیا رێگەی  نەدا بۆ هێرشی سەر عێراق، ئەمریکا بنکەی ئەنجرلیک بە کار بهێنێت ئیتر هێدی هێدی پەyوەندیەکانی ئەم دو وڵآتە هەڵبەز و دابەزی تێکەوت. لە ٢٠١٩ دوای دانپێدانانی کۆنگرێس بە جینۆسایدی ئەرمەن لە ١٩١٥ لە لایەن تورکیاوە هیندەی تر پەیوەندیەکان ئاڵۆزتربو. لە سەردەمی سەرۆک ترامدا دەرکەوت ٨٤٪ تورک بڕوایان بە ئەمریکا نیە.  رێکەوتنی تورکیا و روسیا و کڕینی رۆکێتی ئێس ٤٠٠ ئەمریکای زیاتر توڕەکرد ، لە بەرامبەردا ئەمریکا گریبەستی فرۆشتنی فرۆکەی ئێف ٣٥  لەگەڵ تورکیا هەڵوەشاندەوە. 
سێهەم: تورکیا و ناتۆ

بۆ ٧٠ ساڵ دەچێت تورکیا ئەندامە لە هاوپەیمانی باکوری ئەتلەسی، لەم ماوەیە تورکیا رۆڵی گرنگی هەبوە لەم هاوپەیمانیە: لە عێراق، ئەفگانستان، بوسنە و هەرسک .....هتد. جگە لەوەی تورکیا لە وڵاتانی قەوقاز رۆڵی هەبوە لە دژایەتیکردنی مۆسکۆ. بەڵام  لە چەند ساڵی پێشو پەیوەندیەکانی تورکیا لەگەڵ هەندێ لە ئەندامانی ناتۆ گرژی تیکەوتوە. جگە لە پرسی داننان بە جینۆسایدی ئەرمەن، رێکەوتنی ستراتیجی سەربازی ٢٠٢١ فرەنسا و یۆنان تورکیای زۆر توڕەکرد. داواکردنی تورکیا لە ناتۆ بۆ هەڵوێست وەرگرتن بەرامبەر ئیسرائیل لە شەڕی غەزە. نزیکبونەوەی تورکیا لە روسیا و کڕینی چەکی روسی، لەم دواییەش هەوڵی تورکیا بۆ نزیکبونەوە لە سوریا بە نێوەند گیری روسیا، پرسی قوبرس، گەڕانی تورکیا لە نەوت لە دەریای ناوەڕاست، پەیوەندیەکانی تورکیا لەگەڵ بزوتنەوەی حەماس و رێکخراوە ئیسلامیەکان. هەمو ئەمانە هۆکاری ساردبونەوەی پەیوەندی تورکا و وڵاتانی تری ناتۆ. ئەمڕۆش مەترسیە گەورەکە تەشەنەکردنی شەڕی ئۆکرانیایە بۆ روبەڕوبونەوەی راستەوخۆی سەربازی ئەوروپا و ئەمریکا لە لایەک و روسیاش لەلایەک، ئەو شەڕەی تورکیا زۆر لە رودانی دەترسێ، چونکە لەو کاتەدا دوڕوویی تورکیا بەتەواوی دەردەکەوێ و دەبێ خۆی ساغبکاتەوە و بەلایەکدا بکەوێ.
 
 تورکیا و وڵاتانی ئیسلامی
تورکیا هەرچەندە ئەندامە لە ناتۆ و زۆر هەوڵی داوە ببێتە ئەندام لە یەکێتی ئەوروپا کەچی ئەوروپیەکان هەر بەدیدی دەوڵەتێکی رۆژهەڵات ناوەڕاستی تێی دەڕوانن، لە روی ئایینیشەوە  بە خۆیان دەڵێن وڵاتی ئیسلام نەک وڵاتێکی ئیسلامی، وەک دەسەڵاتیش سەر بە قوتابخانەی ئیخوانیزمە و سونە مەزهەبن. ئەم وڵاتە خەون بە ئیمبراتۆری عوسمانی کۆنەوە دەبینێ، شێوازی دیبلۆماسیەتی مزگەوت یەکێکە لەو شێوازانەی ئاکەپە بەکاری هێناوە بۆ باڵکێشانە سەر وڵاتانی ئیسلامی، دامەزراندنی مزگەوت لە وڵاتان، زیندوکردنەوەی پاشماوەی عوسمانی و بڵاوکردنەوەی کەلتور و زمانی تورکی، هۆکار گەلێکن لە دروستبونی ناکۆکی لەگەڵ بەشێک لە وڵاتانی ئیسلامی.

لەروی سەربازیشەوە، هەوڵی داوە پەلاماری ئەو شوێنانە بدات کە لاوازە و بە ئاسانی پێی دەوێرێ: پەلاماردانی کوردستان و دژایەتی پرسی کورد بە سودوەرگتن لە ناکۆکی نێوان هێزە حیزبیەکانی کورد ، دەستوەردان لە لیبیا و سوریا ....هتد.

لە بەرامبەر هەوڵی تورکیا بۆ باڵکێشانە سەر وڵاتانی ئیسلامی، هەردو دەوڵەتی ئێران و سعودیە وەک دو جەمسەری دژ بە هەوڵی پاوانخوازی تورکیا وەستاونەتەوە. واتە ئەم سێ دەوڵەتە جیاواز لە تێڕوانینیان بۆ ئایین و ئایینزا و ویستی دەرکەوتن وەک زلهێزی ناوچەکە بونە بەو سێکوچکەیەی لە رێی ئایین و مەزهەبەوە دەیانەوێ سەرکردایەتی وڵاتانی ئیسلامی بکەن. چاوەڕواندەکرێ زو یا درەنگ پێکدادانی سەربازی لە نێوانیان روبدات. بۆ خودی تورکیاش رەوتی روداوەکان بەرەو ئەوە دەچن کە لە نێوان هاوپەیمانی رۆژئاوا و بەرەی ئیسلامی و روسیا دەبێت خۆی ساغ بکاتەوە. لە ئەگەری رودانی ئەم بەریەک کەوتنە سەربازیە هێزە لاواز و لێکترازاوەکانی ناوچەکە ئەگەر بەو پەرتەوازەییە بمێننەوە دەبن بە دەنکە گەنمی نێوان دو بەردی دەستاڕ و سوتەمەنی ئەو شەڕە.  دیارترین سوتەمەنیش گەلی کوردستان و سەرانی حیزبەکانیەتی ( بۆ بەشی ٢ ).

 
کەرکوک،١٣/٧/٢٠٢٤

ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی