دوای زۆرانبازییەكان.. عێراق لە نێوان چینی سیاسی و كۆمەڵگەی سیاسیدا

عیراق

16/05/2019‌ 496 جار خوێندراوه‌ته‌وه

شارپرێس:
لە مێژووی عێراقی نوێدا، كۆمەڵگە دەستەبژێرێكی سیاسی دروست نەكرد، كە مومارەسەی سیاسەت بكەن بەهەردوو لایەنی دەسەڵاتدارو بەرهەڵستكار، هەروەها بوار بۆ ئالۆگۆڕی دەسەڵات نەبوە تەنها لە چوارچێوەی چینەكان خۆیاندا نەبێت و لە دەرەوەی كۆمەڵگە گەشەیان كردوە.

چینی سیاسی هەر بەو سیفەتانەش وازی نەهێناوە، بەڵكو گۆڕاوە بۆ (كۆمەڵگە)؛ كە تایبەتمەندێتی رۆشنبیری و ئیمتیازاتی ئابوری و پێگەی جێبەجێكار و نەریت و هەڵس و كەوتی تایبەتی خۆیان هەبوە، بەڵكو میراتیش كە سود لەمانەوەی دەبینێ لە میراتی خێزانی و نازناوی عوسمانی یان پلەی سەربازی یان سەركردایەتی حزبەكان یاخود سەكردەی هۆزەكان، ئەمەش لەلای خۆیەوە كاریگەری هەیە لە پەیوەندییە كۆمەڵایەتیەكان و نزیك بونەوەو ژن و ژنخوازی لەنێوان ئەم چینانەدا سنوردار دەكرێت، لەسەر ئەم پەیوەندیەش پەیوەندییەكانی لەگەڵ بەشەكانی تری كۆمەڵگەدا پاشەكشە دەكات و دەبنە كۆمەڵگەیەكی تایبەت.

ئەمەش كۆمەڵگەی دەسەڵاتدارو یاخود نزیك لەوە یان لە بازنەكەیدا دەخولێتەوە، ئەو خاوەنی هەموو شتێكی پەیوەندیدارە بە توانا و بڕیارەوە، لەبەرئەوە مێژووی تایبەتی خۆی دروست دەكات، و پاشان دەیگەشتێنێ بەوەی پشتپێبەستراوە لە زانینی دۆخی وڵاتدا؛ ئەوەی تیایدا روودەدات و دێت و دەچێت.

زانیارییەكان بە ناروونی و نهێنی دەمێننەوە، جا ئەمە دەربارەی كۆمەڵگەكەی تر بێت (خەڵكی بەگشتی) یان لە نێوان یەكتریدا، چونكە هەڵس و كەوتەكان لە نێوان ئەو چینەی باسكران هاوڕاو جێگیرن بە سروشتی و سروشتی كارەكە، لە ملشكاندن و پلان و بەرژەوەندی هاوبەش هەوڵی یەكتر خستن، وەك هەڵس و كەوتێكی ناسراوی پشت بەستوو بە رەگی بۆماوەییەكانی كە لە كۆشكی خەلیفەكان و سولتان و پاشاكانی پێشوودا هەبوونە.

دوای ساڵی 1958، شێوەی كۆمەڵگەی سیاسی گۆڕانكاری بەسەردا هات لە رووكەشدا، بەلام هەموو بۆماوەییەكانی پێشووی لەگەڵ خۆیدا هەڵگرتبوو، لە نێویاندا هەڵس و كەوتی سیاسی، تیایدا چینەكانی پاشاواتی مەلەكی گۆڕان بە گەورە ئەفسەرەكانی بزوتنەوە كودەتاییەكان، هەروەها سەركردەی پارتە شۆرشگێریەكان و ئەندامانی ئەنجومەنەكانی شۆڕش بونە جێگرەوەی گەورە خاوەن زەویەكان.

ئەم دۆخە بەردەوام بوو بە درێژایی دەیەكانی دواتر، لەسەر دوو لایەنی ناهاوسەنگ دامەزرا بوو: (كۆمەڵگەی سیاسی)؛ دەسەڵات و هەژموون، و كۆمەڵگەی ژێر دەستەی حوكمكراو، لەبەرئەوەشی پشت بە توانای هەبون و گرتنە دەستی جومگەكانی دەسەلاتەوە هەیە پێویستی بە كۆمەڵگەیەكی ژێر دەستە هەیە لە بۆنەكاندا، لێرەدا پێویستیان بە هوتاف كێشان یان پێشكەش كردنی ملكەچی هەیە، یاخود ئامرازەكانی راستەوخۆی جێبەجیكردن لە پۆلیس و سوپاو دەزگای هەواڵگیری، جگە لە گرەنتی كردنی هۆكارەكانی پشوودان و خزمەتگوزاری و خواردن و ئەوەی پێویستێتی بۆ ژیانێكی خۆش، كۆمەڵگەی ژێر دەستی سیاسی مادەی خاوی یەكەمە كە ئەنجامی كرداری سیاسی وەردەگرێت، درێژ بونەوەی گۆڕانكاری دیموكراتی، كۆمەڵگەی سیاسی میراتی سوودەكانی پێش خۆی وەردەگرێت، راستە كە ئەندامەكانی ناگەڕێنەوە بۆ چینی گەورە ئەفسەرەكان یان ئەندامانی ئەنجومەنەكانی شۆرش و ..تد، یاخود پلەكانی زەمانی پاشایەتی، بەلام كۆمەڵگەكەیان بە شێوەیەكی تەواو گۆڕانكاری بەسەردا نەهاتوە، بەلكو دەسكەوت و سەرچاوەی هەژموون و هێزیان لا ماوەتەوە، ئەمە لە جەوهەریدا. بەلام ئەمانە رووبەرووی كێشەی نوێ دەبنەوە كە پێش ئەو كاتە ناسراو نەبوە، بۆیە ناچارە دابەزێت بۆ ناو كۆمەڵگە، بۆ ئەوەی نوێنەری بەرژەوەندیی ئەوانە بێت كە دەنگیان پێداوە، ئەمە لەلایەك، هەروەها بۆ ئەوەی پێگەو شەرعیەت بەدەست بهێنێ و پارێزگاری لەدەسكەوتەكانی بكات لەلایەكی ترەوە، بەلام لە هەمان كاتدا نایەوێ واز لە كۆمەڵگە تایبەتەكەی خۆی بهێنێ، چونكە تاكو ئێستا لەسەر میكانیزمە كۆنەكان دەڕوات، بە شێوەیەك دەستەبژێر مێژووی خۆی دروست دەكات و دەیەوێ بینوسێتەوە، بەلام كۆمەڵگە بۆ یەكەمجار وەك هێزیكی كاریگەر حوكم بە ئاوازی كۆمەڵگەی سیاسیەوە دەكات، لە هەمان كاتدا دەچێتە نێو دورست كردنی مێژوو و شێوەی نوسینەوەی، كۆمەڵگە دەست بەیەكەم هەنگاوەكانی دەكات بۆ وەرچەرخان لە كۆمەڵگەیەكی ژێر دەستەوە بۆ كۆمەڵگەیەكی سیاسی- واتە لە مادەیەكی خاوی سیاسەتەوە بۆ بەشداربویەكی چالاك لە بەرهەم هێنان و ئاراستەكانیدا- بە شێوەیەك هیچ حزب و هێزێكی سیاسی بەبێ رەزامەندی ئەوان پێگەو شوێنی نابێت، هەروەها گرەنتی نیە بۆ مانەوەی كۆمەلگەی سیاسی بەبێ بوونی دەنگی كۆمەلگەو بژاردەكانی، ئەو دارشتنەی لە مێژووی عێراقی نوێدا دەركەوت، بەهۆی ئەوەشی ئەم دەستەبژێرە پێویستە جولەو هەڵس و كەوتەكانی لەگەل ئاوازی كۆمەڵگە بگونجێنێ؛ راستی ئەم كۆمەڵگەیەشی بەهۆی پێویست نەبونیەوە نەناسیوە و بەریەك نەكەوتون، پاشان ئەم نزیك بونەوەیە وا دەكات گۆرانكاری لە دیدگایان بۆ واقیعی سیاسی دروست بكات، لەبەرئەوە، بزوتنەوەی دەستەبژێرەكان (كۆمەڵگەی سیاسی) ون بوون، لە نێوان رازی كردنی سەرچاوەی شەرعیەتەكەیان (كۆمەڵگە) و توڕە نەكردنیان بۆ ئەوەی لە نێو هاوسەنگیەكە دەربچن، وە لە نێوان ئاگایی كۆمەڵگەیی كە بەشدار نین لە دروست كردنی یان خۆلێلادانی بكەرەكانی. ئەمە لە دایك بونێكی مەترسیدارو ئالۆزە لە مێژووی سیاسی عێراق ی نوێ، بەلام لە هەمان كاتدا قوتابخانەیەكی توندوتیژەو هەر كەسێ بیەوێ كاری سیاسی بكات دەبێ پێیادا تێپەڕێ و لێی فێر بێت.

وەرگێڕان: حلمی رەسول رەزا