شارپرێس:

ناونیشانەكە پرسیاری زۆرێك لە چاودێران و بگرە هاووڵاتی ئاساییشە، سەرباری پێكدادانی بەردەوام لە گۆڕەپانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئاخو چ شتێك ئێران و توركیا بەیەكەوە كۆدەكاتەوە؟ بۆچی  توركیا لەو تەنگژە سیاسییانەی تووشی تاران دەبن،  هەمیشە لە بەرەی ئێرانە و لە هەوڵی ئەوەشدایە فشارە هەرێمی و نێودەوڵەتییەكانی لەسەر كەم بكاتەوە.

زۆر لە توركە پسپۆڕەكانی ئەم بوارە ئەو پرسیارە دەكەن، هەندێك دەڵێن بەشێكە لە ئاسایشی نەتەوەییان، هەندێكیش پێیان وایە ئێران بۆ توركیا گۆڕاوێكی ستراتیژییە و دەكرێت كەڵكی لێ وەربگیرێت، هەشە پێی وایە سیاسەتە تایەفی و مەزهەبییەكانی ئێران توانستی داوەتە توركیا وەك هاوسەنگێكی دژە  هەژمونی ئێران بچێتە پێشەوە ، بە سیاسەتە نەرمەكەی زۆر لایەنی بەلای خۆیدا ڕاكێشاون، لە بەرامبەریشدا ڕۆڵی ئێران لە ناوچەكە نەرێنی بووە.

ئەگەر بە ووردی لەو پەیوەندییەی تاران و ئەنقەرە بڕوانین، دەبینین كە پەیوەندیییان زۆر لەو بیرۆكە  و بۆچوونانەی لە سەرەوە باسكران، سەراپاگیرتر و فراوانترە، سەرباری ئەوەی توركیا بە گشتی و پارتی داد و گەشەپێدانیش بە تایبەتی لە ئایدۆلۆژیای فەرمانڕەواییكردنیدا سوود لە قوڵایی مێژووە مەزهەبییەكەی وەردەگرێت لەو ململانێ بەردەوامەی لە نێوان هەردوو دەوڵەتی عوسمانی و سەفەویدا هەبووە، لە ئێستادا و لەبەر چەند پێویستییەكی ستراتیژی گرنگی هەنووكەیی ، ئەنقەرە ئەو یادەوەرییە مێژوویەی وەلاناوە.

توركیا وەك دوا قەڵا تۆكمەكەی لە ئێران دەڕوانێت كە دەبێت بە بەهێزی بمێنێتەوە بەڕووی دابەشكارییەكانی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا كە لە ساڵی 2003 وە تاوەكو ئێستاش لەسەر ئەرزی واقع كاریان لەسەر دەكرێت، بە تایبەتیش لە عێراق و سوریا، ئەمە جگە لە ڕۆڵی گەورەی ئێران لە پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی توركیا لەم ڕووانەی خوارەوە:

یەكەم – ڕۆڵی ئێران لە لەباربردنی ئەزموونی كوردەكانی عێراق  و دەورەدانی كوردەكانی سوریا.
دووەم – ڕۆڵی ئێران لە بەرەنگاربوونەوەی هەژموونی هەواڵگری ئیسڕائیلی - ئەمریكی لە دەوڵەتانی قەفقاز و ئاسایی ناوەڕاست.
سێیەم – ڕۆڵی ئێران لە تەنگژەی قەتەر – كەنداودا و پشتیوانی ئابووری و سیاسی لە دەوڵەتی قەتەری نزیك لە توركیا.
چوارەم – ڕۆڵی تاران لە پاراستنی هاوسەنگی سیاسی لە عێراق وەك لە پێكهێنانی دوا حكومەتی عێراقدا بە ڕوونی دەركەوت و كاری لەسەر ئەوە كرد چەند كەسایەتییەكی سیاسی نزیك لە توركیا بگەنە پۆست و دەسەڵات.
پێنجەم – ڕۆڵی تاران لە بەرەنگاربوونەوەی هێزێكی هەرێمی كاریگەری وەك شانشینی سعودیە، ئەمە بواری جوڵەكردنی زیاتر بۆ توركیا دەڕەخسێنێت.
شەشەم – ڕۆڵی ئێران لە بەیەكەوەگرێدانی ستراتیژیەتی ڕوسیا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە ئامانجە توركی و ئێرانییەكانەوە، ئەمەش بە كۆسپ دروستكردن لە بەردەم كۆششەكانی ئەمریكا لە ناوچەكە.
حەوتەم – پێشكەشكردنی پشتیوانی سیاسی و سەربازی بە جوڵانەوە ئیسلامییە سونییەكان لە زۆرێك لە ووڵاتە عەرەبییەكانی نزیك لە توركیا و لە سەرووی هەمووشیانەوە ئیخوان موسلمین.
هەشتەم – تاران هێزێكی زۆری دایە ئەنقەری لە پڕۆسەی ئەستانەدا بۆ یەكلاییكردنەوەی تەنگژەی سوریا و پاراستنی بەرژەوەندییەكانی توركیا لە سوریا.
نۆیەم – پشتیوانیكردن لە كۆششەكانی توركیا لە حەوزی دەریای سپی ناوەڕاست، بە تایبەتیش لەگەڵ هەڵكشانی ڕۆڵی ئیسڕائیلی - میسری لەو ناوچەیەدا.

بە تەنیشت ئەمانەشەوە توركیا پەی بەوە دەبات كە نموونە سیاسییەكەی ئێران خزمەتێكی زۆری پێكردوە، لەو كاتەی هەردوولا خاوەنی دوو پڕۆژەیەكی سیاسی ئیسلامگەرایی مەزهەبین لە ناوچەكەدا (شیعی شۆڕگێرانە – ئیسلامی سۆفیگەری)، دەبینین سەركەوتنی پڕۆژە سیاسییەكەی توركیا لەسەر هەگبە و كەوڵی شكستی پڕۆژە  سیاسییە ئیرانییەكە بوو، چونكە ئەو وێنە تایەفەگەرییەی ئێران پێشكەشی كرد، وای كرد گەلانی ناوچەكە قێزی لێ بكەنەوە، ئەمەش بواری بە توركیادا لەم دەروازە فراوانەوە بێتە ژوورەوە و خۆی وەك جێگرەوەیەكی سیاسی سەركەوتوو نمایش بكات كە دەتوانێت پرسە ئیسلامی و عەرەبییەكان لە ئەستۆ بگرێت.

سەرباری ئەوەی سەرەوە، توركیا و ئێران هەمان مەترسییان هەیە لە ڕۆڵی هەواڵگری ئیسڕائیلی لە ئازەربایجان، بۆیە هەردووكیان هەوڵ دەدەن هەژموونی مەزهەبی و نەتەوەیی خۆیان لە ئازەربایجان بخەنەگەڕ بۆ كەمكردنەوەی ئەو مەترسییانە، توركیا هەمیشە لە هەوڵی بەهێزكردنی پەیوەندییە ئابووری و سیاسییەكانی دایە لەگەڵ ئازەربایجان، لەولاشەوە ڕۆڵی ئێران بەرەنگاربوونەوەی كۆششە ئیسڕائیلییەكانە لەو ووڵاتەدا، بە تایبەتیش كە زۆرینەی هێرشە هەواڵگرییەكانی ئەم دوایەی سەر ئێران لە ئازەربایجانەوە هاتووە، بەمەش تاران و ئەنقەرە لە سایەی بارگرژی پەیوەندییەكانیان لەگەڵ ئیسڕائیلدا، پەی بەوە دەبەن كە دەكرێت ئارزەربایجان لە لایەن ئیسڕائیلەوە بقۆزرێتەوە و لە ئایندەدا ببێتە مەترسی بۆسەر بەرژەوەندییەكانیان.

توركیا فشارە نێودەوڵەتییەكانی سەر ئێران دەبینی كە لە هەڵكشاندان و ئامانجیشیان گۆڕینی ڕژێمە سیاسییەكەیەتی، ئەنقەرە پەی بەوە دەبات هەر ڕژێمێكی سیاسی تازە لە ڕۆژئاوا نزیك دەبێت، بگرە لەوەش زیاتر و بە پلەیەكی نایاب ڕژێمێكی نەتەوەیی عەلمانی دەبێت، ئەمەش كۆسپێكی دیكە دەخاتە بەردەم ئاسایشی نەتەوەیی توركیا ، ئەوسا ئەنقەرە خۆی لەبەردەم دوو (پێكۆڵ) ئاڵێنگاریدا دەبینێتەوە؛ یەكەمیان نەبوونی سیستەمێكی ئیسلامی  هێزێكی گەورەی بەخشییە ئەو ڕۆڵانەی توركیا دەیانگێڕێت لە ناوچەكەدا، دووەمیش هاتنەسەركاری سیستەمێكی سیاسی نزیك لە ڕۆژئاوا ، دووریش نییە ئەو سیستەمە تازە دژ بە توركیا بخرێتەكار، بۆیە پارێزگاریكردن لە ڕژێمە سیاسییەكەی ئێستای ئێران بەرژەوەندییەكی نەتەوەیی باڵای توركیایە.

توركیا هەمیشە وەك ئەسپێك لە ئێران دەڕوانێت كە هەركاتێك بیەوێت دەتوانێ سواری بێت و ڕمبازێنی پێ بكات لە ناوچەكەدا. بۆیە هەمیشە لە هەڵوێستەكانیدا بەرامبەر سیاسەتەكانی ئێران بە ووریاییەوە مامەڵەی كردووە، زۆر كات ئێران لە زۆر پرسدا، سیاسەتی دژ بە توركیای لە ناوچەكە پیادەكردووە بە تایبەتیش لە عێراق و سوریا، توركیا بە هەمان ڕیتم ووڵامی تارانی نەداوەتەوە، هۆكارەكەشی ئەوەیە بڕیارسازی توركی پەی بەوە دەبات ناكرێت دەستبەرداری ئێرانبن، چونكە سیاسەتە تایەفەگەرییەكانی تاران بوون كە دەروازەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیان بە ڕووی ئەنقەرە و هێزی هەرێمی و نێودەوڵەتی دیكەدا كردووە كە بێنە ناوچەكە و هەژموونی ئابووری و سیاسی خۆیانی تێدا داكوتن.

كاتێك لە ساڵی 1979 هەموو جیهان بایەكۆتی ئێرانی كرد، توركیا پەیوەندییەكانی لەگەڵ تاراندا وەك خۆی هێشتنەوە كە لە بەڵگەنامەی سەعد ئابادی ساڵی 1937 ەوە دەست پێدەكات بەوەی هیچ لایەكیان دوژمنایەتی یەكتر نەكەن، توركیا لە ساڵی 2006 وە لە پرسی ڕێككەوتننامە ئەتۆمییەكەدا كۆششی زۆری كرد، لە خۆپێشاندانە ناڕەزاییە جەماوەرییەكانی دیسەمبەری 2017 ی خەڵكی ئێرانیشدا پشتیوانی ڕژێمەكەی تاران بوو ، ئەمڕۆش لە بەرەنگاربوونەوەی سزا نێودەوڵەتییە هەڵكشاوەكاندا، هەر پشتیوانی ئێرانە.

بە تەماشاكردنی سرووشتی مامەڵەكردنی توركیا لە هەمبەر ئەو ئاڵێنگارییە گەورانەی لەمڕۆدا ئێران بەرەنگاریان دەبێتەوە، دەبینین توركیا بایەخێكی زۆریان پێ دەدات، نەك لەبەر ئەوەی ئارەزوویەتی یان ستراتیژی سیاسی وایە، بەڵكو خستنەگەڕی ڕۆڵەكانی ئێرانە لە خزمەت ئامانجەكانی توركیادا، ئەمەش لە زانستی ڕامیاریدا بە ستراتیژیەت و تاكتیك ناسراوە، هەردوولا دەزانن ناتوانن دەستبەرداری دژمنایەتی یەكتربن، بەڵام دۆخی نێودەوڵەتی ئێستا وایان لێدەكات هاوكاری یەكتربن، لە كاتێكدا توركیا دەوڵەتی سەفەوی بە سەرڕەقترین دوژمنی دەوڵەتی عوسمانی دەزانێت، لە بەرامبەریشدا هێشتا پاسەوانی شۆڕشی ئێرانی وەك دوژمنێك تەماشای توركیا دەكات كە دەبێت بەردەوام بە ووریاییەوە مامەڵەی لەگەڵ بكات. 

پێگه‌ى ئه‌له‌كترۆنى : ن پۆست
نووسينى : 
 وه‌رگێرانى : لوقمان حاجى قادر