شۆرِش حەسەن

دەستوری عێراقی (2005) لەدیباجەو (144) مادەیدا چەندین پرەنسیپی دەستووری گرنگی لەخۆگرتووە، لێرەدا هەوڵدەدەین هەندێک‌ لەو پرەنسیپە بنەڕەتییانەو ڕەنگدانەوەیان لەپراكتیكدا كورتء پوخت بخەینەڕوو.

ئەو دەستوورە بەگوێرەی شێوازی دانان و ناوەرِۆكەكەی، دەستورێكی دیموكراتء پێشكەوتوخوازە، چونكە بەڕێگةیەكی دیموكراتی دانراوەو لەڕاپرسییەكی گشتیدا زۆرینەی گەلی عێراق ڕەزامەندی خۆی لەسەر دەربڕیوە، هەروەها كۆمەڵێک‌ پرەنسیپی دەستوری گرنگیشی لەخۆگرتووە.

بەڵام باشیء خراپی دەستوور تەنها بەناوەڕۆكەكەی نییە، بەڵكو پابەندبوون بەو ناوەرۆكەو جێبەجێكردنی سەنگی مەحەكە، بۆیە لێرەدا دەمانەوێت‌ هەڵسەنگاندنێك بۆ ئەو دەستورە بكەین، بزانین ئایا دوای (20) ساڵ لە كارپێكردنی، تا چەند بنەماو پرەنسیپە بنەڕەتییەكانی بەكردەوە ڕەنگیان داوەتەوە؟

مادەی (1)ی دەستور بڕیاری لەشێوەی فیدراڵیداوە بۆ دەوڵەتی عێراق لەگەڵ سیستمی دیموكراتی پەرلەمانی. دواتر دێینەوە سەر ئاستی ڕەنگدانەوەی ئەو چەمكانە،  كە تایبەتن بە شكلی دەوڵەتەكە و سیستەمی حوكمڕانی تیایدا.

مادەی (2)ی دەستور یاسادانەری پابەندكردووە بەوەی، کە نەتوانێت‌ یاسایەك دەربكات، دژی حوكمە جێگیرەكانی ئیسلام، پرەنسیپە دیموكراتییەكان و ماف و ئازادییە بنەڕەتییەكان. هەروەها تەواوی مافە ئایینییەكانی دەستەبەركردووە بۆ تاكەكان لەوەی ئازاد بن لەبیروباوەڕیان و ئەنجامدانی مەراسیمە ئایینیەكانیان، وەك، مەسیحیەكان، ئێزیدیەكانء سابیئە مەندائییەكان.

ئەو كۆتە دەستووریانەی لەو مادەیە بڕیاری لێدراوە، لەناو خۆیاندا ناكۆك و دژ بەیەكن، بۆیە یاسادانەری عێراق نەیتوانیوە بەتەواوی پێیانەوە پابەند بێت‌ و سەرپێچیان نەكات، بۆ نمونە هەمواركردنەوەی یاسای باری كەسی بەیاسای ژمارە (1)ی ساڵی (2025)، ئەو هەمواركردنەوەیە پێچەوانەی هەردوو بڕگەی مادەی (2/یەكەم/ ب و ج)ن، كە دەڵێن:‌ نابێت‌ یاسایەك دەربكرێت‌ پێچەوانەی پرەنسیپە دیموكراتییەكان و ماف و ئازادییە بنەڕەتییەكان بێت‌، یان بڕیاری دادگای فیدراڵی ژمارە (230/فدراڵی/2022) لەسەر نادەستووریبوونی مادەی (18) لە یاسای ژمارە (15)ی ساڵی (2008)ی هەرێمی كوردستان تایبەت بە هەمواری یاسای باری كەسی عێراقی ژمارە (188)ی ساڵی 1959. دەقی ئەو مادەیە دەڵێت‌: (ئەگەر پیاو ژنی دووەمی هێنا ئەوا ژنی یەكەمی بۆی هەیە داوای جیابونەوە بكات)، بێگومان ئەو مافەش، كە دەستەبەركراوە بۆ ژن، تەواو گونجاوە لەگەڵ پرەنسیپە دیموكراتییەكان و ماف و ئازادییە بنەڕەتییەكانی دەستوور فەراهەمی كردووە، بەڵام دادگا لە بڕیاری نادەستوریبوونی ئەو مادەیە پشتی بەوە بەستووە، گوایە پێچەوانەی بڕگەیەكی مادەی (2/یەكەم/أ)ی دەستوورە، كە یاسادانەری پابەندكردووە بەوەی نابێت یاسایەك دەربكات، دژی حوكمە جێگیرەكانی ئیسلام بێت‌.

هەروەها تاكەكان ئازادی تەواویان نییە لە بیروباوەڕیان و ئەنجامدانی مەراسیمە ئاینییەكانیان، بەتایبەتی كەمینە ئایینیەكان، وەك مەسیحی و یەزیدی و سابیئەكان، بەشێكی زۆریان ڕووبەڕووی سیاسەتی قڕكردن بوونەوە لەژێر سایەی حوكمی ئەو دەستوورە، كە نەیتوانی پارێزگاریان لێبكات، وەك یەزیدی و مەسیحیەكان لە ناوچەكانی دهۆك و موسڵ و بەغدا.

مادەی (3): (دانی ناوە بەوەی عێراق وڵاتێكی فرە نەتەوە و ئایین ومەزهەبە).

تێبینیدەكرێت‌ پێكهاتە نەتەوەییء ئایینیەكان جگە لەعەرەب، لەژێر سایەی ئەو دانپێدانانە دەستووریە، بەمافە سیاسی و كارگێڕی و كلتووریەكانی خۆیان شاد نەبوونە، بۆ نمونە نەتەوەكانی كورد و توركمان و ئاشوری، مافە نەتەوەییەكانیان لەناو یاساكان و لە پراكتیكدا ڕەنگی نەداوەتەوە، ئەوەی هەیە هەر ئەو دانپێنانە ناڕوونەی نێو دەستوورە، كە تا ئێستا بەپێی یاسا ئاساییەكان نەخراونەتە بواری كردار و ئیش پێكردنەوە.

مادەی (4): (داننان بەزمانی كوردی وەك زمانێكی فەرمی سەرەكی لە عێراق شانبەشانی زمانی عەرەبی، هەروەها داننان بەزمانی دایك وەك زمانی خوێندن بۆ پێكهاتەكانی تر).

هەرچەندە لەبەر ڕۆشنایی ئەو مادەیە و بۆ جێبەجێكردنی، یاسای زمانە فەرمییەكانی ژمارە(7)ی ساڵی 2014 دەرچووە، بەڵام تا ئێستا ناوەڕۆكی ئەو مادە دەستوورییە و یاساكەش تایبەت بە فەرمیبوونی زمانی كوردی، كاری پێنەكراوە چ لەناو دامەزراوە فیدرالیەكان، چ لەپەیوەندی ئەو دامەزراوانە لەگەڵ دامەزراوەكانی هەریمی كوردستان. هەروەها زمانی دایكیش نەكراوە بە زمانی خوێندن بۆ پێكهاتەكانی تر.
مادەی (7): (قەدەخەیە بۆ هیچ هێزو كیانێكی سیاسی هەڵگری بەرنامەی ڕەگەزپەرستی یان تیرۆر یان تەكفیر یان پاكتاوی نەژادی بێ‌، یان بانگەشەیان بۆ بكات و پاساویان بۆ بهێنێتەوە، بەتایبەت پارتی بەعسی سەدامی عێراق لەژێر هەر ناوێكدا بێت).

بەڵام خوێندنەوەیەك بۆ واقعی سیاسی عێراق، پێمان دەڵێت، كە ئەو بنەما دەستووریانە وەك پێویست لە بەرنامە و فكری لایەنەكان ڕەنگیان نەداوەتەوە، چونكە زۆرێك لەو حیزب و میلیشیایانەی دوای 2005 دروستبوون لە عیراق، بە ڕاستەوخۆ و ناراستەوخۆ هەڵگری ئەو جۆرە بیروباوەڕانەن، هەندێكیشیان گوزارشت لە بەرنامەی بەعس دەكەن، بۆیەشە دەبینین هەردوو پرۆسەی دیموكراتی و فیدراڵی نەك بەرەوپێش نەچووینە، بەڵكو بەرەو دواوە گەڕاونەتەوە.

مادەی (9): (دروستكردنی سوپای عێراق و دەزگاكانی ئاسایش لە پێكهاتە جیاوازەكانی گەلی عێراق، بەڕەچاوكردنی هاوسەنگی و نوێنەرایەتیان تیایدا، بێ‌ جیاكاری و پەراوێزخستنی هیچ پێكهاتەیەك. هەروەها سوپا و دەزگای ئاسایش تەنیا بەرگری لەعێراق دەكەن و نابنە ئەداتێك بۆ داپلۆسینی گەلی عێراق، هەروەها قەدەغەیە پێكهێنانی میلیشیای چەكداری لە دەرەوەی سوپای عێراق).

تائێستا لەعێراق سوپاو دەزگایەكی ئاسایشی نیشتمانیمان نییە، كە ئەو مەرجانەی سەرەوەیان لێ‌ بێتە دی. ئەگەر سوپایەكیشمان هەبێ‌ ئەوا لە ڕاست میلیشیاكانی دەرەوەی سوپا هێزێكی بێ‌ دەسەڵاتە. ئەمرۆ سوپا و میلیشیا چەكدارەكان، ئەداتی داپلۆسینی وەڵاتیانی عێراقن، نەك بۆ ڕووبەڕووبونەوەی هەرەشە و دەستدرێژی دەرەوە، بۆ نمونە كاتێك خەڵكی هەرێمی كوردستان ڕیفراندۆمی كرد، بینیمان سوپای عێراق ومیلیشیا چەكدارەكان چۆن ڕووبەڕووی ئەو پرۆسە یاساییە ئاشتییە بوونەوە، بەهێز  ڕووبەرێكی زۆری ناوچە كوردستانیەكانیەكان خستە ژێر ڕكێفی خۆیانەوە، ئەگەر  هەڕەشەی ئەمریكاش نەبوایە بێگومان ئەو سوپایە بەرنامەی بوو دەست بەسەر هەرێمی كوردستاندا دابگرێ‌.

مادەی (14): (بڕیاری لە پرەنسیپی یەكسانی هاوڵاتیان داوە لە بەرانبەر یاسا بێ‌ هیچ جیاكارییەك. بەهەمان شێوەش مادەی (16) كە بڕیاری دەستبەركردنی هەڵی یەكسانی داوە بۆ تاكەكان و دەوڵەتیش هەموو ڕێكارێك دەگرێتە بەر بۆ زامنكردنی).

بەڵام لەپراكتیكدا یەكسانی عێراقییەكان لەبەردەم یاسادا دەستەبەر نەكراوە، هەروەها هەڵی یەكسانیشییان بۆ نەڕەخساوە، وەك دەستوور بڕیاریداوە. بەشێوەیەكی گشتی وەڵاتیان لە بواری بەكارهێنان و بەدەستهێنانی ماف و ئازادییەكانیان، وەك مافی وەرگرتنی پۆست و پلەی وەزیفی و مافی بەشداری سیاسی و خۆكاندیدكردن و لەبەردەم دادگادا، یەكسان نین و هەڵی یەكسانیان بۆ دەستەبەر نەكراوە.  بێگومان پرەنسیپی یەكسانی بنەمایەكی سەرەكییە بۆ زامنكردنی هەموو ماف و ئازادیەكانی تر، بۆیە پێشێلكردنی لەباربردنی هەموو ئەو ماف و ئازادیانەی لێدەكەوێتەوە، كە دەستوور بڕیاری لێداوە بۆ تاكەكان.

مادەی (15): (مافی ژیان و ئاسایش و ئازادی بۆ هەرتاكێك دابینكردوە، هەروەها نابێت‌ لەو مافانەیان بێبەشبكرێن یان ئەو مافانەیان بەرتەسك بكرێتەوە بەسنوورداركردنیان، مەگەر بەپێی یاساو بریاری قەزا نەبێت).

لەپراكتیكدا ئەو سێ‌ مافە سەرەكییە زۆر بە ئاسانی لێرە و لەوێ‌ بەشێوازی جیاواز پێشێل دەكرێن، بۆ نمونە لەسەر مافی بیروباوەڕی سیاسی جیاواز و ئازادی ڕادەربرین چەندین كەس  هەم مافی ئەوەیان لەدەستداوە، كە بەهێمنی و ئاسایش بژین، یان لە دوا قۆناغدا مافی ژیانیشیان لەدەستداوە، بەوەی لەسەر هەڵوێست و بیروبۆچوونیان تیرۆركراون، چونكە دەستوور و یاسا سەروەریان نییە بەسەر حاكم و مەحكومەكانەوە، تا ئێستا لەژێر سایەی حوكمی ئەو دەستورە هێز حاكمی ڕەهایە، زۆرینەی كەیس و بابەتەكان بە هێز یەكلایی دەكرێنەوە لەبری یاسا، بۆیەش مافی ژیان و ئاسایش و ئازادیمان بەدەر لە یاسا دەستدرێژیان دەكرێتە سەر، ئەگەر ئازادانە گوزارشت لە هەڵوێست و بیروبۆچوونی خۆمان بكەین لەمەڕ بابەتە جیاوازەكاندا. كەمیش نین ئەوانەی لە عێراق و هەرێمیش بوونەتە قوربانی بیروڕای سیاسی و هەڵوێستیان.

زۆربەی دەقە دەستووریەكانی تری تایبەت بە فەراهەمكردنی ماف و ئازادییەكان، لەڕووی پراكتیدا وەك خۆیان جێبەجێناكرێن و مافەكانمان پارێزراونین لە پێشێلكردن، بۆ نمونە : مافی ڕێزی شوێنی دانیشتن (حرمە المسكن)، مافی كاركردن ، مافی وەبەرهێنان، مافی پاراستنی خێزان و منداڵ و دایك و باوك، مافی خاوەن پێداویستی تایبەت، مافی خوێندن و خوێندنی بەزۆری بۆ قۆناغی سەرەتایی و نەهێشتنی نەخوێندەواری. لە هەموو ئەو بابەتانەدا ئەمرۆ نییەتێكی جدی بەدیناكرێت‌ بۆ جێبەجێكردنی ئەو مافە دەستوریانە.

هەروەها دەستوور بڕیاری لە گەرەنتیكردنی كۆمەڵێ‌ ئازادی داوە بۆ تاكەكان، لێرەدا گرنگترینیان دەخەینەڕوو لەگەڵ ئاستی ڕەنگدانەوەشیان لەپراكتیكدا:
مادەی (37)ی دەستور دەڵێت: (ئازادی مرۆڤ و كەرامەتی پاراێزراوە، هەروەها دەوڵەتیش تاك دەپارێزێت‌ لە هەر ئاراستەیەكی فكری و سیاسی و ئایینی، كە بەزۆر بەسەریدا بسەپێنرێ‌).

لەمادەی (38)یش هاتووە، كە: (دەوڵەت گەرەنتی هەر یەك لەو ئازادیانە دەكات بەمەرجێک‌ نەبنە هۆی پێشێلی سستەم و دابی گشتی: ئازادی گوزارشتكردن و ڕادەربڕین بەهەر شێوەیەك بێت‌، ئازادی ڕۆژنامەگەری و چاپ و جاڕدان و میدیاو بڵاوكردنەوە، هەروەها ئازادی كۆبونەوە و خۆپیشاندانی ئاشتیانە).

مادەی (40)یش: (گەرەنتی ئازادی پەیوەندیكردن دەكرێت لە رێگەی نامەناردن بە فاكس و تەلیفۆن و شێوازی ئەلكترۆنی ، كە نابێ‌ چاودێری بكرێن و ئاشكرابكرێن، مەگەر لەبەر پێویستیەكی یاسایی و ئاسایش نەبێت‌، ئەویش بەبڕیاری قەزا دەبێت‌ ئەنجامبدرێت).

مادەی (42): (ئازادی بیر و باوەڕ و ویژدان بۆ هەر تاكێك دەستەبەر كراوە).

بەتێبینیكردنێكی ووردی ئەو دەقە دەستووریانە، بە ئاسانی بۆمان دەردەكەوێت،‌ كە زۆربەیان لە پراكتیكدا بوونیان نییە، ئێستاش ئازادی ڕادەربرین و میدیا و ڕۆژنامەگەری و كۆبونەوە و خۆپیشاندان لەژێر پرسیار و هەڕەشەی جدیدایە، تا ئێستا لە عێراق یاسایەك دەرنەچووە بۆ ڕێكخستنی خۆپیشاندان لەبەر ڕۆشنایی مادەی (38)ی دەستووری 2005، تاكەكان ناتوانن بەسەربەستی و بێ‌ ترس ئەو ئازادییانە بەكاربهێنن، چونكە هەموو ئەو ئازادییانە لە پراكتیكدا دەستەبەرنەكراون، بەڵگەش ڕاوەدونان و گرتن و تیرۆركردنی كەسانی خاوەن هەڵوێست و بیروڕای جیاواز و خۆپیشاندەرانن.

دەربارەی هەڵوێستی دەستوور لەسەر دیموكراتیەت و سستەمی نوێنەرایەتی پەرلەمانی بەو شێوەیە دەیخەینەروو:
مادەی (5) دەڵێت: یاسا سەروەرە، گەلیش سەرچاوەی دەسەڵاتە، كە لەڕێی هەڵبژاردنەوە ئەو دەسەڵاتە بەكاردێنێت‌.

هەرچەندە دەستوور لەمادەی (13)دا، بەراشكاوی جەخت لە شكۆمەندی خۆی دەكاتەوە لەسەر حوكمرانەكان و ئەو یاسایانەش، كە دەریاندەكەن، بەڵام سەروەری یاسا لە عێراق بوونی نییە، چونكە لە ئەنجامدانی هەڵبژاردنەكان و وادە و شێوازی جاڕدانی دەرەنجامەكانی و كۆبونەوە و دانیشتنەكانی پەرلەمان و پێكهێنانی حكومەت و دواتریش پێكهێنانی جومگە سەرەكییەكانی دەسەڵاتی جێبەجێکردن و قەزا، حوكمە دەستوورییەكان پێشێل دەكرێن، بەهەمان شێوەش یاسا ئاساییەكان،  پۆستە سیادییەكان و پۆستی دەستە تایبەتییەكان و زۆرینەی پۆستەكانی ناو حكومەت، بەپێی بەشبەشێنەی حزبی و تایەفی لە دەرەوەی بڕیاری دەستوور دابەشدەكرێن و پڕدەكرێنەوە، ئەوەش پێشێلكاریەكی زەقە  لەسەر پرەنسیپی یەكسانی  هاوڵاتیان، كە لەمادەی (14)ی دەستوور بریاری لێدراوە، چونكە ئەوانە بەپێی توانا و لێوەشاوەیی دانەمەزراون، بەڵكو لەسەر بنەمای بەشبەشێنەی حزبی و تایفی دامەزراون، بە پێچەوانەی هەموو بنەما دەستوورییەكانی تایبەت بە دیموكراسیەت و ماف و ئازادی هاوڵاتیان.

هەروەها گەلی عێراق سەرچاوەی دەسەڵات نییە، ئەوەی سەرچاوەی دەسەڵاتە حیزبە خاوەن میلیشیاكانن، كە بەزۆر شێواز كۆنترۆڵی هەڵبژاردنەكان دەكەن بە ئاراستەی قازانج و بەرژەوەندی خۆیان، چونكە هەڵبژاردنەكان پێوەرە بنەڕەتییە نێودەوڵەتیەكانی هەڵبژاردنی پاك و بێگەردیان تێدا نایەتەدی، ئەوە جگە لە ڕێژەی كەمی بەشداریكردنی هاوڵاتیان بەهۆی بێ‌ هیوابوونیان لەوەی هەڵبژاردن شێوازێك بێ‌ بۆ دەستاودەستكردنی دەسەڵات، كە ئەمەش كۆی كردەی هەڵبژاردنەكان و دیموكراتیەت دەخاتە ژێر پرسیارەوە. لەلایەكی ترەوە ئەنجومەنی نوێنەرانی هەڵبژێردراو  لە هیچ خولێكیدا، ئەندامەكانی بۆ بەرەی دەسەڵات و بەرەی ئۆپۆزسیۆن دابەش نەبووە، ئۆپۆزسیۆنی پەرلەمانی بوونی نییە و هەموو لایەنەكان لە بەرەی دەسەڵاتن و حوكمرانن! بۆیەشە چاودێری پەرلەمان لەسەر ئەدای خراپی حكومەتەكان بوونی نەبووە.

دەربارەی هەڵوێستی دەستور لەسەر قەزا، دانیناوە بەوەی  قەزا دەسەڵاتێكی سەربەخۆیە هەروەها دادوەرانیش، ملكەچی هیچ دەسەڵاتێكی تر نین، جگە لە یاسا بەپێی مادەكانی (19/یەكەم، 87، و88)، هەروەها مافی قەزاوەت مافێكی پارێزراو و دەستەبەركراوە بۆ هەمووان وەك یەك. حجزكردنی كەسەكان قەدەغەیە، نابێ‌ كەس بەند بكرێت یا ڕابگیرێت‌ لە جێگای تایبەت نەبێت،‌ كە بە یاسا دیاریكراوە.

بەڵام قەزا دەسەڵاتێكی سەربەخۆ و بێلایەن نییە، كە تەنیا ملكەچ بە یاسا بێت‌ وەك لە دەستووردا هاتووە، ئەو ناسەربەخۆییەشی هەم لەڕووی پێكهاتنی و هەمیش لەڕووی پیادەكردنی ئەركەكانی ڕەنگیداوەتەوە، بەهەمان شێوەش دادوەرەكان زۆرینەیان سەربەخۆ نین و خاوەن بڕیاری سەربەخۆی خۆیان نین، كاتێك قەزا و دادوەرەكانی سەربەخۆ نەبن، هەرگیز سەروەری یاسا و پاراستنی ماف و ئازادی هاوڵاتیان دەستەبەر نابێت‌. بۆیەشە هاوڵاتیان زۆرجار  بەدەر لەڕێكارە یاساییەكان دەستبەسەر دەكرێن، یاخود مافی قەزاوەتیان فەراهەم نییە بۆ داواكردن و وەرگرتنەوەی مافەكانیان. بۆیە بوونی دەسەڵاتی قەزای سەربەخۆ یەكێكە لە بنەماكانی سیستەمی دیموكراتی، كە بەداخەوە لەژێر سایەی دەستوری 2005 فەراهەم نییە.

دەربارەی هەڵوێستی دەستور لەسەر ئەزمونی فیدرالی عێراق بەو شێوەیە دەیخەینەروو:
بەگوێرەی مادەی (47) دەسەڵاتە فیدراڵیەكان پێكدێن لە دەسەڵاتی یاسادانان، جێبەجێكردن، و دادوەری لەسەر پرەنسیپی لێكجیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان ڕێكخراون. دەسەڵاتی یاسادانان لە ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی یەكگرتن (هەرێمەكان) پێكدێت‌ بەپێی مادەی (48)، بەڵام ئەنجومەنی نوێنەران بەدەستور رێكخراوە و وجودی هەیە بەپێی مادەكانی (49 تا 64)، هەروەها دەسەڵاتی فراوانی پێدراوە بە دەستور لە سیستەمی نوێنەرایەتی پەرلەمانی عێراقی، بەشێوەیەك سیستەمەكەی نزیكردۆتەوە لە سیستەمی نوێنەرایەتی كۆمەڵە، تا ئەو ڕادەیەی، كە دەسەڵاتی جێبەجێكردن بۆی نییە پەرلەمان هەڵوەشێنێتەوە وەك لە مادەی (64)دا هاتووە، كە ئەمە بنەمایەكی گرنگی سستەمی پەرلەمانییە و بوونی نیە، وەك چەكێك بەدەست حكومەتەوە، لەبەرانبەر ئەوەی، كە پەرلەمان بۆی هەیە متمانە لە حكومەت وەربگرێتەوە .

كەچی ئەنجومەنی یەكگرتن، یان ئەنجومەنی هەرێمەكان، دەستور تەنیا ئاماژەی بەبوونیداوە، بێ ئەوەی چۆنیەتی پێكهاتن و ئیختساسەكانی دیاریكردبێت‌، بەڵكو ئەو ئیشەی بۆ یاسایەكی ئاسایی جێهێشتووە، كە لەلایەن ئەنجومەنی نوێنەرانەوە دادەنرێت بەگوێرەی مادەی (65)، بەو حاڵەشەوە ئەو مادەیە بە فەرمی پەكخراوە بەمادەی (137)ی دەستور. ئەمەش كەلێنێكی گەورەیە لەسیستەمی فیدراڵی، چونكە بێ بوونی ئەو ئەنجومەنە هەرێمەكان ناتوانن بەشداری كارایان هەبێت‌ لە دامەزراوەكانی حكومەتی فیدراڵی.

لەلایەكی تریشەوە دادگای باڵای فیدراڵی، تا ئێستا یاساكەی بەپێی دەستووری 2005 دانەنراوە، بەڵكو هەر بەدەستووری 2004 ڕێكخراوە هەرچەندە ئەو دەستوورە هەڵوەشاوەتەوە، بۆیە ئێستا لەڕووی چۆنیەتی پێكهاتنی ئەو دادگایە و ڕێژەی پێویست بۆ بڕیاردان تیایدا، بەو شێوەیە نییە، كە لە سایەیدا مافی هەرێمی كوردستان پارێزراوبێت‌ لە بڕیارەكانی ئەو دادگایە، بەتایبەت، كە هەرێمی كوردستان تاكە هەرێمە لەناو ئەو فدرالیەتە لە بەرانبەر حكومەتی فیدراڵی. بێگومان لەناو دەوڵەتی فیدراڵی هەریەك لە ئەنجومەنی هەرێمەكان  و دادگای باڵای فیدراڵی، دوو دامەزراوەی گرنگن بۆ بەشداری هەرێمەكان لە حكومەتی فیدراڵی، هەروەها بۆ بەردەوامبوونی دەوڵەتی فیدراڵی و پێشكەوتنی، دەكرێت‌ بڵێین: ئەو دوو دامەزراوە وەك دوو باڵی پێویستن بۆ بەردەوامبوونی دەوڵەتی فیدراڵی، كەچی لە سایەی دەستووری 2005 ئەو دوو دامەزراوە بەجۆرێكن، كە لە خزمەتی پێشخستنی  ئەزموونی فیدراڵیدا نین .

دەربارەی دابەشكردنی تایبەتمەندیەكان لەنێوان حوكمەتی فیدراڵی و هەرێمەكان، كە بابەتێكە گرنگترین جومگەی دەوڵەتی فیدراڵی پێكدێنێت‌، بەهۆی ئەوەی دەسەڵات دابەشدەكرێت‌ لەنێوان ناوەند و هەرێمەكان، دەبینین ئەو دابەشكردنە زۆر ڕاشكاو و وورد دیارینەكراوە لەمادەكانی (110 تا 115)ی دەستور، بۆیە بەردەوام كێشە سەرهەڵدەدەن لەنێوان هەر دوو ئاستی حوكمرانی (حكومەتی فیدراڵ و حكومەتی هەرێم)، ئەمە جگە لەوەی دەستوور پارێزگاكانی لە هەمان ئاستی یاسایی هەرێمەكان داناوە، كە ئەمەش پێچەوانەی بنەما و پرەنسیپی سستەمی فیدراڵیە، چونكە پارێزگاكان یەكەیەكی كارگێرین و ملكەچی یاسای كارگێڕین، نابێ‌ بهێرێنە ئاستی هەرێمەكان، كە ئەمەیان  یەكەیەكی سیاسیەو ملكەچی یاسای دەستوریە و بەپێی دەستووری وڵاتە فیدراڵیەكە دادەمەزرێن.

ئەزمونی فیدرالێ‌ عێراق تا ئێستا لەسەر تاكە هەرێمێك دامەزراوە، كە هەرێمی كوردستانە، هەرچەندە لەدوای پەیرەكردنی دەستوورەوە هەندێک‌ هەوڵی جدی درا بۆ پێكهێنانی هەرێم لە ناوەراست و خوارووی عێراق بەگوێرەی مادەی (119)ی دەستوور، بەڵام حوكمڕانانی عێراق زۆر بەخەستی ڕووبەڕووی ئەو هەوڵانە بوونەوە، ئەمەش پێچەوانەی سیستەمی فیدراڵیە و كەلێنێكی گەورەیە لە سیستەمی فیدراڵی عێراق، چونكە ناكرێت‌ دەوڵەتێكی فیدراڵی لەسەر تاكە هەرێمێك دامەزرابێت‌. لەكاتێكدا ئەو هەرێمە هیچ گەرەنتیەكی پێنەدراوە، لەوەی مافە دەستوریەکانی بپارێزێت‌ لەكاتی ئەنجامدانی ڕاپرسییە گشتیەكاندا، چونكە ئەو ڕاپرسیانە تەنیا بە ڕەزامەندی زۆرینەی دەنگدەران تێدەپەرێندرێن بەپێی مادەی (131)ی دەستوور، لێرەدا هیچ گەرەنتییەك بۆ هەرێمی كوردستان نییە لە حالەتێكدا ئەگەر ئەو هەرێمە دژی بابەتی ئەو ڕاپرسییە بوو، هەروەها مادەی (126) جەخت لەسەر تێپەڕاندنی ڕاپرسی هەمواركردنەوەی دەستوور بە هەمان زۆرینە دەكاتەوە، بە پێچەوانەی مادەی (142)ی دەستور، كە مافی ڤیتۆی  بە سێ‌ پارێزگا داوە بۆ ڕەتكردنەوەی هەمواری دەستوور لە ڕاپرسییەكەدا، واتە هەرێمی كوردستانیش مافی ڤیتۆی هەیە، بەڵام ئەو مادەی (142)ە مادەیەكی كاتی و ئیستسنایە و گەرەنتی هەمیشەیی نییە بۆ داهاتووی هەرێمی كوردستان لەناو ئەو دەوڵەتە فدڕاڵیەدا .

گرفتی گەورەی فیدرالیەتی عێراق و مافی كورد لەو وڵاتە، لەژێر سایەی ئەزموونی فیدراڵی و دەستوری 2005، ئەوەیە تا ئێستا چارەسەری بابەتی ناوچە كوردستانییە دابڕێنراوەكان نەكراوە، كەمادەی (140)ی دەستوور نەخشە ڕێگای چارەسەری بۆ كێشاوە، دوا وادەش بۆ جێبەجێكردنی ناوەڕۆكی ئەو مادەیە 31/12/2007 بوو، كەچی دوای نزیكەی 20 ساڵ لە جێبەجێكردنی دەستوور و كۆتا وادەی جێبەجێكردنی ناوەڕۆكی مادەی (140)، تا ئێستا هەنگاوەكانی جێبەجێكردنی ئەو مادە دەستوریە، قۆناغی یەكەمیشی نەبڕیوە لەو سێ‌ قۆناغەی بۆ جێبەجێكردنی دیاریكراوە، بۆیە كەمتەرخەمی لە دیارینەكردنی سنوری هەرێمی كوردستان بەهۆی جێبەجێنەكردنی ئەو مادەیە، دوای زیاتر لە 20 ساڵ لە دامەزراندنی ئەو فیدراڵیەتە، ئەزمونی فیدراڵیەتی عێراق و مافی كورد لەو وڵاتە دەخاتە ژێر پرسیارەوە، چونكە ئەگەر هەرێمێك  لەناو دەوڵەتی فیدراڵی چوارچێوەكەی دیارینەكرێت‌، ئەو هەرێمە سەربەخۆیی تەواوی نابێت‌ لە سنووری خۆیدا، بۆیە لێرەدا پرەنسیپی خود سەربەخۆیی هەرێم كەلێنی تێدەكەوێ‌ و گەرەنتی بوونی نایەتەدی. بەتایبەتی لەژێر سایەی سیاسەتی بەردەوامی تەعریبی كوردستان. بۆیە دەبینین لە ئەزمونی فیدراڵی عێراقدا هەم پرەنسیپی بەشداری هەرێم لە دامەزراوە فیدراڵیەكاندا، هەمیش سەربەخۆیی هەرێم لە ناوخۆیدا تەواو دەستەبەر نین، ئەمە جگە لە نەبوونی دیموکراسی لە کۆی سیستەمەکەدا،كەواتە ئەو ئەزمونە فیدراڵیە هیوای گەشبینی و پێشكەوتنی لێناكرێت‌ بەو دۆخەیەوە.

ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی