شنیار کاوە عوالقادر

ڕاستییە سەرەکییەکان
•    شێرپەنجەی مەمک بووە هۆی مردنی 670 هەزار کەس لە جیهاندا لە ساڵی 2022 دا.
•    نزیکەی نیوەی شێرپەنجەی مەمک لەو ژنانەدا ڕوودەدات کە هیچ هۆکارێکی مەترسییان نییە جگە لە ڕەگەز و تەمەن.
•    شێرپەنجەی مەمک باوترین شێرپەنجەیە لە ژناندا لە 157 وڵات لە کۆی 185 وڵات لە ساڵی 2022.
•    شێرپەنجەی مەمک لە هەموو وڵاتانی جیهاندا ڕوودەدات.
•    نزیکەی ۰.۵-۱٪ی شێرپەنجەی مەمک لە پیاواندا ڕوودەدات.

تێڕوانینی گشتی
شێرپەنجەی مەمک بریتییە لە نەخۆشییەک کە تیایدا خانە نائاساییەکانی مەمک لە کۆنترۆڵەوە گەشە دەکەن و لوورە دروست دەکەن. ئەگەر بەبێ پشکنین بەجێبهێڵرێت، لەوانەیە لوورەکە بە تەواوی جەستەدا بڵاوببێتەوە و ببێتە کوشندە.

خانەکانی شێرپەنجەی مەمک لە ناو جۆگەکانی شیر دەست پێدەکەن و/یان لۆبییەکانی شیر بەرهەم دەهێنێت لە مەمک. کۆنترین شێوە (لە شوێنەکەدا) مەترسی لەسەر ژیان نییە و دەتوانرێت لە قۆناغە سەرەتاییەکاندا بدۆزرێتەوە. خانە شێرپەنجەییەکان دەتوانن بڵاوببێتەوە بۆ نزیک شانەی مەمک (داگیرکردن). ئەمە شێرپەنجە دروست دەکات کە دەبێتە هۆی قەڵەوی یان ئەستووربوون.

شێرپەنجە داگیرکەرەکان دەتوانن بڵاوببێتەوە بۆ لیمفە گرێ نزیکەکان یان ئەندامەکانی تر (مێتاستایز). لەوانەیە مەترسی لەسەر ژیان هەبێت و کوشندە بێت.

چارەسەر لەسەر بنەمای جۆری شێرپەنجەکە و بڵاوبوونەوەیە. چارەسەر نەشتەرگەری و چارەسەری تیشکدانەوە و دەرمان تێکەڵ دەکات.

مەودای کێشەکە
لە ساڵی 2022 دا، 2.3 ملیۆن ژن تووشی شێرپەنجەی مەمک بوون و 670 هەزار کەسیش لە جیهاندا گیانیان لەدەستداوە. شێرپەنجەی مەمک لە هەموو وڵاتانی جیهاندا ڕوودەدات لە ژناندا لە هەر تەمەنێکدا دوای تەمەنی هەرزەکاری، بەڵام لەگەڵ زیادبوونی ڕێژەکە لە ژیانی دواتردا.  

خەمڵاندنە جیهانییەکان نایەکسانییەکی سەرسوڕهێنەر لە باری شێرپەنجەی مەمک ئاشکرا دەکەن بەپێی گەشەی مرۆڤ. بۆ نموونە، لەو وڵاتانەی کە پێڕستی پەرەپێدانی مرۆیی زۆر بەرزیان هەیە (HDI) ، لە هەر ۱۲ ژنێک یەک ژن تووشی شێرپەنجەی مەمک دەبن لە ژیانیاندا و لە هەر ۷۱ ژنێکدا ۱ ژن بەو شێرپەنجەیە دەمرن.

بە پێچەوانەوە، لەو وڵاتانەی کە ڕێژەی HDIیان کەمە؛ لە کاتێکدا لە هەر 27 ژنێک تەنها یەک ژن تووشی شێرپەنجەی مەمک دەبن، بەڵام لە هەر 48 ژنێکدا 1 ژن بەهۆی شێرپەنجەی مەمکەوە دەمرن.

کێ لەمەترسیدایە؟
ڕەگەزی مێینە بەهێزترین فاکتەری مەترسی شێرپەنجەی مەمکە. نزیکەی ۹۹٪ی شێرپەنجەی مەمک لە ئافرەتاندا ڕوودەدات و ۰.۵-۱٪ی شێرپەنجەی مەمک لە پیاواندا ڕوودەدات. چارەسەری شێرپەنجەی مەمک لە پیاواندا هەمان بنەمای بەڕێوەبردنی ژنانە.

هەندێک هۆکاری دیاریکراو مەترسی تووشبوون بە شێرپەنجەی مەمک زیاد دەکەن لەوانە زیادبوونی تەمەن، قەڵەوی، بەکارهێنانی کحولی زیانبەخش، مێژووی خێزانی شێرپەنجەی مەمک، مێژووی بەرکەوتنی تیشکدانەوە، مێژووی زاوزێکردن (وەک ئەو تەمەنەی کە سوڕی مانگانە دەستی پێکرد و تەمەن لە یەکەم دووگیانیدا)، بەکارهێنانی جگەرە و چارەسەری هۆرمۆنی دوای کۆتایی سکپڕی. نزیکەی نیوەی شێرپەنجەی مەمک لەو ژنانەدا گەشە دەکات کە هیچ هۆکارێکی مەترسی شێرپەنجەی مەمکیان نییە جگە لە ڕەگەز (مێ) و تەمەنیان (زیاتر لە 40 ساڵ).

مێژووی خێزانی شێرپەنجەی مەمک مەترسی تووشبوون بە شێرپەنجەی مەمک زیاد دەکات، بەڵام زۆربەی ئەو ئافرەتانەی تووشی شێرپەنجەی مەمک دەبن مێژوویەکی خێزانییان نییە. نەبوونی مێژووی خێزانی ناسراو مەرج نییە مانای ئەوە بێت کە ژن لە مەترسیدایە.

هەندێک لە گۆڕانکارییە بۆماوەییە بە میراتییەکان مەترسی شێرپەنجەی مەمک بە شێوەیەکی بەرچاو زیاد دەکەن، کە زۆرترین گۆڕانکاری لە جینەکانی BRCA1، BRCA2 و PALB-2دا هەیە. ئەو ئافرەتانەی کە گۆڕانکارییان هەیە لەم جینە گەورانەدا لەوانەیە ڕەچاوی ستراتیژی کەمکردنەوەی مەترسی بکەن وەک لابردنی نەشتەرگەری هەردوو مەمک یان ستراتیژیەتی چارەسەری کیمیایی.

نیشانەو نیشانەکان
زۆربەی خەڵک هیچ نیشانەیەکیان نییە کاتێک شێرپەنجەکە زووە، بۆیە گرنگی دەستنیشانکردنی زوو.

شێرپەنجەی مەمک لەوانەیە تێکەڵەی نیشانەکانی هەبێت، بەتایبەتی کاتێک کە پێشکەوتووترە. نیشانەکانی شێرپەنجەی مەمک لەوانەیە ئەمانەی تێدا بێت:
•    قەڵەوی مەمک یان ئەستووری زۆرجار بەبێ ئازار
•    گۆڕینی قەبارە یان شێوەی مەمک
•    کەمبوونەوە، سووربوونەوە، قەڵەوبوون یان گۆڕانکارییەکانی تر لە پێستدا
•    گۆڕینی شێوەی مەمک یان پێستی دەوروبەری مەمک (areola)
•    شلەی نائاسایی یان خوێناوی لە مەمکەوە.

ئەو کەسانەی کە قەڵەوی مەمکیان هەیە پێویستە داوای چاودێری پزیشکی بکەن، تەنانەت ئەگەر کڵاوەکە زیانی نەبێت.

زۆربەی مەمکەکان شێرپەنجە نین. ئەو کۆمەڵە مەمکانەی کە شێرپەنجەیان هەیە ئەگەری ئەوەیان زیاترە بە سەرکەوتوویی چارەسەر بکرێن کاتێک بچووکن و بڵاو نەبوونەتەوە بۆ لیمفە گرێ نزیکەکان.

شێرپەنجەی مەمک لەوانەیە بڵاوببێتەوە بۆ ناوچەکانی تری لەش و نیشانەی دیکە دروست بکات. زۆرجار باوترین شوێنی بڵاوبوونەوەی یەکەم جار کە دەتوانرێت بدۆزرێتەوە بریتییە لە لیمفە گرێکانی ژێر قۆڵ، هەرچەندە دەکرێت لیمفە گرێی شێرپەنجەی هەبێت کە ناتوانرێت هەستی پێبکرێت.

بە تێپەڕبوونی کات، خانە شێرپەنجەییەکان لەوانەیە بڵاوببێتەوە بۆ ئەندامەکانی تر لەوانە سییەکان، جگەر، مێشک و ئێسک. کاتێک دەگەنە ئەم شوێنانە، نیشانە نوێیەکانی پەیوەندیدار بە شێرپەنجە وەک ئازاری ئێسک یان سەرئێشە دەردەکەون.

چارەسەر
چارەسەری شێرپەنجەی مەمک پشت دەبەستێت بە جۆری لاوەکی شێرپەنجەکە و چەند بڵاو بووەتەوە لە دەرەوەی مەمک بۆ لیمفە گرێکان (قۆناغی دووەم یان III) یان بەشەکانی تری لەش (قۆناغی چوارەم).

پزیشکەکان چارەسەرەکان تێکەڵ دەکەن بۆ کەمکردنەوەی ئەگەری گەڕانەوەی شێرپەنجەکە. ئەمانە بریتین لە:
•    نەشتەرگەری لابردنی شێرپەنجەی مەمک
•    چارەسەری تیشکدانەوە بۆ کەمکردنەوەی مەترسی دووبارەبوونەوەی مەمک و شانەکانی دەوروبەری
•    دەرمانەکان بۆ کوشتنی خانە شێرپەنجەییەکان و ڕێگریکردن لە بڵاوبوونەوە، لەوانە چارەسەری هۆرمۆنی، چارەسەری کیمیایی یان چارەسەری بایۆلۆجی ئامانجکراو.

چارەسەری شێرپەنجەی مەمک کاریگەرترە و باشتر بەرگەی دەگیرێت کاتێک زوو دەست پێدەکات و تەواو دەبێت.

نەشتەرگەری لەوانەیە تەنها شانە شێرپەنجەییەکە لا ببات (پێی دەوترێت lumpectomy) یان تەواوی مەمک (mastectomy). هەروەها نەشتەرگەری لەوانەیە لیمفە گرێکان لا ببات بۆ هەڵسەنگاندنی توانای بڵاوبوونەوەی شێرپەنجەکە. چارەسەری تیشکدانەوە چارەسەری ئەو شێرپەنجە مایکرۆسکۆپییە پاشماوەیانە دەکات کە لە شانەکانی مەمک و/یان لیمفە گرێکان بەجێماون و ئەگەری دووبارەبوونەوەی شێرپەنجە لەسەر دیواری سنگ کەم دەکاتەوە.

شێرپەنجە پێشکەوتووەکان دەتوانن بەناو پێستدا تێکبشکێنن بۆ ئەوەی ببنە هۆی برینە کراوەکان (ulceration) بەڵام مەرج نییە ئازاربەخش بن. ئەو ئافرەتانەی کە برینەکانی مەمکیان چاک نابێتەوە پێویستە داوای چاودێری پزیشکی بکەن بۆ ئەنجامدانی بایۆپسی.

دەرمانەکان بۆ چارەسەرکردنی شێرپەنجەی مەمک هەڵدەبژێردرێن لەسەر بنەمای تایبەتمەندییە بایۆلۆجییەکانی شێرپەنجەکە وەک لە ڕێگەی تاقیکردنەوە تایبەتەکانەوە دیاری دەکرێت.  زۆربەی ئەو دەرمانانەی بۆ شێرپەنجەی مەمک بەکاردێن لە لیستی دەرمانە سەرەکییەکانی ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی (EML) دایە.

لە کاتی نەشتەرگەری شێرپەنجەدا لیمفە گرێکان لادەبرێن. لابردنی تەواوی جێگای لیمفە گرێ لە ژێر قۆڵ (جیاکردنەوەی تەواوی تەوەرەی) لە ڕابردوودا پێویستە بۆ ڕێگریکردن لە بڵاوبوونەوەی شێرپەنجە. پرۆسەیەکی بچووکتر لە گرێ لیمفەکان کە پێی دەوترێت "بایۆپسی گرێی سێنتینێل" ئێستا پەسەندکراوە چونکە ئاڵۆزی کەمتری هەیە.

چارەسەری پزیشکی بۆ شێرپەنجەی مەمک، کە لەوانەیە پێش ("نیۆدۆڤانت") یان دوای نەشتەرگەری ("adjuvant") پێشکەش بکرێت، لەسەر بنەمای ژێردەستکردنی بایۆلۆجی شێرپەنجەکانە. هەندێک جۆری لاوەکی شێرپەنجەی مەمک توندترن لە جۆرەکانی تر وەک سێ نەرێنی (ئەوانەی وەرگری ئیسترۆجین (ER) ، وەرگری پرۆجێسترۆن (PR) یان وەرگری HER-2 دەرنابڕن. ئەو شێرپەنجەیەی کە وەرگری ئیسترۆجین (ER) و/یان وەرگری پرۆجێسترۆن (PR) دەربڕن، لەوانەیە وەڵامی چارەسەری هۆڕمۆنەکان بدەنەوە وەک تامۆکسیفین یان ڕێگرییەکانی ئارۆماتاس.  ئەم دەرمانانە بۆ ماوەی ۵-۱۰ ساڵ بە زارەکی بەکاردەهێندرێن و ئەگەری دووبارەبوونەوەی ئەم شێرپەنجەیە بە نزیکەی نیوە کەم دەکاتەوە. چارەسەرەکانی ئیندۆکرین لەوانەیە ببنە هۆی نیشانەکانی سوڕی مانگانە، بەڵام بە گشتی بە باشی بەرگە دەگرن.

ئەو شێرپەنجەیەی کە ER یان PR دەرنابڕن "وەرگری هۆرمۆنی نەرێنین" و پێویستە بە چارەسەری کیمیایی چارەسەر بکرێن مەگەر شێرپەنجەکە زۆر بچووک بێت. ئەو دەرمانە کیمیاییانەی کە ئەمڕۆ بەردەستن زۆر کاریگەرن لە کەمکردنەوەی ئەگەری بڵاوبوونەوەی شێرپەنجە یان دووبارەبوونەوە و بە شێوەیەکی گشتی وەک چارەسەری دەرەکی دەدرێن. چارەسەری کیمیایی بۆ شێرپەنجەی مەمک بە شێوەیەکی گشتی پێویستی بە نەخۆشخانە نییە لە نەبوونی ئاڵۆزی.

شێرپەنجەی مەمک کە بە شێوەیەکی سەربەخۆ گەردیلەیەک بە ناوی HER-2/neu oncogene (HER-2 پۆزەتیڤ) دەتوانرێت چارەسەر بکرێت بە دەرمانی بایۆلۆجی ئامانجکراو وەک ترۆستوزوماب. کاتێک چارەسەری بایۆلۆجی بە ئامانج دەدرێت، ئەوان لەگەڵ چارەسەری کیمیایی تێکەڵ دەکرێن بۆ ئەوەی کاریگەر بن لە کوشتنی خانە شێرپەنجەییەکان.

چارەسەری تیشکی ڕۆڵێکی گرنگی هەیە لە چارەسەرکردنی شێرپەنجەی مەمک. لەگەڵ قۆناغە سەرەتاییەکانی شێرپەنجەی مەمک، تیشکدانەوە دەتوانێت ڕێگری لەوە بکات کە ئافرەتێک پێویستی بە نەشتەرگەری ماستەکتیمی هەبێت. لەگەڵ قۆناغەکانی دواتری شێرپەنجە، چارەسەری تیشکی دەتوانێت مەترسی دووبارەبوونەوەی شێرپەنجە کەم بکاتەوە تەنانەت ئەگەر نەشتەرگەری بۆ بکرێت. بۆ قۆناغە پێشکەوتووەکانی شێرپەنجەی مەمک، لە هەندێک بارودۆخدا، چارەسەری تیشکدانەوە لەوانەیە ئەگەری مردنی نەخۆشییەکە کەم بکاتەوە.

چارەسەری شێرپەنجەی مەمک پشت دەبەستێت بە تەواوی چارەسەرەکە. چارەسەری بەشێک کەمتر ئەگەری هەیە ببێتە هۆی ئەنجامێکی ئەرێنی.

کاریگەری جیهانی
ڕێژەی مردن بەهۆی شێرپەنجەی مەمک لە وڵاتانی داهات بەرزدا بە ڕێژەی 40٪ کەمیکردووە لە نێوان ساڵانی 1980 بۆ 2020. ئەو وڵاتانەی کە سەرکەوتوو بوون لە کەمکردنەوەی ڕێژەی مردن بە شێرپەنجەی مەمک توانیویانە ساڵانە ڕێژەی مردن بە شێرپەنجەی مەمک بە ڕێژەی 2-4٪ کەم بکەنەوە.

ستراتیژیەتەکان بۆ باشترکردنی ئەنجامەکانی شێرپەنجەی مەمک پشت دەبەستێت بە بەهێزکردنی سیستەمی تەندروستی بنەڕەتی بۆ گەیاندنی ئەو چارەسەرانەی کە پێشتر ناسراون بۆ کارکردن. هەروەها ئەمانە گرنگن بۆ بەڕێوەبردنی شێرپەنجەکانی تر و نەخۆشییە ناگونجینەکانی تر (NCDs). بۆ نموونە، هەبوونی ڕێگای باوەڕپێکراوی ڕەوانەکردن لە دامەزراوەکانی چاودێری سەرەتاییەوە بۆ نەخۆشخانەکانی ناوچەکە بۆ سەنتەرە تایبەتەکانی شێرپەنجە.

دامەزراندنی ڕێگای باوەڕپێکراوی ڕەوانەکردن لە دامەزراوەکانی چاودێری سەرەتاییەوە بۆ نەخۆشخانە ناوەندییەکان بۆ سەنتەرە تایبەتەکانی شێرپەنجە هەمان ڕێگایە کە پێویستە بۆ بەڕێوەبردنی شێرپەنجەی مەمک، شێرپەنجەی سی، شێرپەنجەی کۆلۆن و شێرپەنجەی پرۆستات. بۆ ئەم مەبەستە، شێرپەنجەی مەمک نەخۆشییەکی پێوانەییە کە بەهۆیەوە ڕێڕەو دروست دەکرێت بۆ بەڕێوەبردنی شێرپەنجەکانی تر.

وەڵامی WHO
ئامانجی دەستپێشخەری جیهانی بۆ شێرپەنجەی مەمک (GBCI) بریتییە لە کەمکردنەوەی ڕێژەی مردن بەهۆی شێرپەنجەی مەمک لە جیهاندا بە ڕێژەی 2.5٪ لە ساڵێکدا، بەم شێوەیە ڕێگریکردن لە مردنی 2.5 ملیۆن کەس بەهۆی شێرپەنجەی مەمکەوە لە جیهاندا لە نێوان ساڵانی 2020 بۆ 2040. کەمکردنەوەی ڕێژەی مردن بە شێرپەنجەی مەمک لە جیهاندا بە ڕێژەی 2.5٪ لە ساڵێکدا دەبێتە هۆی ڕێگریکردن لە مردنی 25٪ی مردن بە شێرپەنجەی مەمک تا ساڵی 2030 و 40٪ تا ساڵی 2040 لەنێو ژنانی خوار تەمەن 70 ساڵدا. سێ کۆڵەکە بۆ بەدیهێنانی ئەم ئامانجانە بریتییە لە: برەودان بە تەندروستی بۆ دەستنیشانکردنی زوو؛ دەستنیشانکردنی کاتی؛ و چارەسەری تەواوی شێرپەنجەی مەمک.

بە دابینکردنی پەروەردەی تەندروستی گشتی بۆ باشترکردنی هۆشیاری نێوان ئافرەتان دەربارەی نیشانەکان و نیشانەکانی شێرپەنجەی مەمک و لەگەڵ خێزانەکانیان بۆ تێگەیشتن لە گرنگی زوو دەستنیشانکردن و چارەسەرکردنیان، ژنانی زیاتر ڕاوێژ بە پسپۆڕانی پزیشکی دەکەن کاتێک یەکەم جار گومانی شێرپەنجەی مەمک دەکرێت و پێش ئەوەی هیچ جۆرە شێرپەنجەیەک پێشکەوتوو بێت. ئەمە تەنانەت لە نەبوونی پشکنینی مامۆگرافیدا دەکرێت کە لە زۆربەی وڵاتانی ئێستادا ناکرێت.
 
تێبینیەکان
１.    ستانداردکردنی تەمەن تەکنیکێکە بەکاردێت بۆ ڕێگەدان بە دانیشتوان بۆ بەراوردکردن کاتێک پرۆفایلی تەمەنی دانیشتوان زۆر جیاوازە.