ئەردەڵان عەبدوڵڵا

نزیکەی  سەد ساڵێک دەبێت  بیری چەپ و کۆمۆنیستی لە کوردستانی عیراقدا بڵاوبۆتەوە، لەم ماوە زۆرەشدا بزووتنەوەی چەپ و کۆمۆنیستی، کۆمەڵێک هەوڵ و هەنگاوی گەورەی ناوە بۆ خۆڕێکخستن و دروستکردنی حزب و بڵاوکردنەوەی فیکری چەپ، بەڵام دواجار شکستی هێناوەو نەیتوانیوە بگاتە لووتکەی دەسەڵات، چونکە دەسەڵات ئامانجی هەموو بزووتنەوەیەکی سیاسییە. ئەمڕۆش ئەم بزووتنەوەیە خۆی لەبەردەم کۆمەڵێک کێشە  و گرفتی گەورەدا دەبینێتەوە، هەندێکی پەیوەندیی بە هۆکاری دەرەکییەوە هەیە و  هەندێکیشی  ناوخۆییە و هەڵقوڵاویی بزووتنەوەکە خۆیەتی.
سەرەتا دەمەوێت باسی ئەوە بکەم، کە چوار چەمکی بیانی لە سەرەتای سەدەی بیستەمەوە هاتوونەتە ناو قاموسی سیاسی کوردەوە کە ئەوانیش : " حزب و دەوڵەت و ناسیۆنالیزم و سۆشیالیزم یان کۆمۆنیزم"ن، کورد لە هەرچواریاندایاندا  شکستی هێناوە. هەر چوار چەمکەکە بۆ ئێمە  نوێبوون و لە دەرەوە هاتوون، کۆمەڵگەی ئێمەش  لەڕووی ئابوورییەوە زیاتر کۆمەڵگەیەکی کشتووکاڵیی و ئاژەڵداریی و کەمێک بازرگانیش بووە، لەڕووی کۆمەڵایەتییشەوە زیاتر قاڵبێکی  خێڵایەتیی و عەشیرەت بەسەرماندا زاڵبووە.  ئەمەش ڕەنگدانەوەی لەسەر جۆری بیرکردنەوەی سیاسی و فیکریی خەڵکی هەبووە، بەتایبەتی لەسەر جۆر و مۆدێلی سیاسی و بەڕێوەبردنی کۆمەڵگە. هەربۆیە شانسی سەرکەوتنی ئەو چوار چەمکە لاواز بووە.
لە سەرەتاکانی سەدەی بیستەمدا  لە دوای شکستی حوکمی شێخ مەحمود،   نوخبەی رۆشنبیری کورد بەتایبەتی لە سلێمانی هەوڵیانداوە سەرۆک خێڵ و عەشیرەت رابەرێتی نەگرنە دەست، چونکە هەمیشە کارەسات و ماڵوێرانیان بۆ گەلی کوردهێناوەو ئەوان هۆکاری سەرەکی دواکەوتنی کورد بوون.  هەربۆیە بیر لە دروستکردنی  حزبی سیاسی کراوەتەوە، ئەمەش لە دروستبوونی کاژیک و حزبی هیوا و ڕزگاری بە جوانی دیارە. بەڵام دواتر لەگەڵ دروستبوونی پارتی  دیموکرات ئەم خەونە لەناوچوو، بەتایبەتی لەپاش دەستبەسەرداگرتنی پارتی لەلایەن بنەماڵەی مەلامستەفاوە، هەرچەندە دواتر هەمزە عەبدوڵڵا هەست بەم هەڵەیە دەکات و هەوڵی چاککردنەوەی ئەو هەڵەیە دەدات، بەڵام  بەشێک لە سەرکردایەتی پارتی دژی دەوەستنەوەو بەهاوکاری مەلا مستەفا ئەو هەوڵەش لەناودەبرێت. بەڵام دووبارە  لە ناوەڕاستی شەستەکاندا، لەناو پارتی دژی حوکمی بنەماڵای مەلا مستەفا دەوەستنەوە، بەڵام کار لە کارترازاوەو هیچیان پێ ناکرێت.
لەوکاتەوە ئیتر بنەماڵە و خێڵ، جێگەی پەیڕە و بەرنامەی حزب دەگرنەوەو تەواوی حزبەکانی کوردستان، لە چەپەوەو بۆ ڕاست، لە ئیسلامییەوە بۆ عەلمانی، مۆرکێکی بنەماڵەییی و خێڵایەتییان پێوە دیارە، بە واتایەکی تر عەشیرەتن لە بەرگی حزبدا. دواتریش کە حکومەتی هەرێم دروست دەبێت، حکومەتیش بەهەمان عەقڵیەتی عەشیرەت و  بنەماڵە بەڕێوە دەبرێت،  حوکمی بنەماڵە  و عەشیرەت، جێگەی حوکمی دامەزراوەیی  و دەوڵەتی دەگرێتەوە.

سەرەتای فیکری چەپ لە  کوردستاندا
من لێرەدا زیاتر باسی کوردستانی عیراق دەکەم، چونکە زیاتر زانیارییم لەم بەشەی کوردستان هەیە، بەهێزبوونی ڕەوتی چەپ لە پارچەکانی تر، مێژووی گەشەسەندنی خۆی هەیە و منیش زۆر ئاگاداریی نیم.
دیارە فیکری چەپ و سۆشیالیزم لە رێگەی حزبی شیوعی عیراقەوە هاتۆتەوە ناو کۆمەڵگەی کوردستانەوە، ئەم حزبەش لەسەرەتادا ئەندام و لایەنگری زۆری هەبووە، توانیویەتی وەکو هێزێکی کاریگەر ڕۆڵی خۆی لە ڕووداوە سیاسی و ئەدەبی و فەرهەنگی و کۆمەڵایەتییەکان هەبێت، بەڵام ئەم حزبە نەیتوانی بگاتە لووتکەی دەسەڵات و تەواوی بەرنامەکانی خۆی جێبەجێبکات، دەرەئەنجام بەرەو لاوازی هەنگاوی نا، ئەمەش هۆکاری زۆرە من لێرەدا بە پێویستی نازام باسیان بکەم.
لەسەرەتاکانی حەفتاکاندا دووبارە  هەوڵ دەدرێت و بەپاڵپشتی هزری ماویزیم، حزبێکی چەپ دروستبێت، هەوڵی زۆریش دەدرێت کە دووربێت لە ڕەوتی " جەلالیی و مەلایی" ئەوەبوو کۆمەڵەی مارکسی لینینی  دروست دەبێت، دواتریش دەبێتە داینەمۆی یەکێتی نیشتمانی کوردستان. سەرەتا  یەکێتی وەکو بەرەیەکی سیاسی دروست دەبێت، بەڵام هەموو گروپ و لایەنەکان  هەڵگری بیری  چەپ بوون. ئەم حزبە لە سەرەتادا فیکری چەپ بەسەریدا زاڵبووە، کاتێک نامیلکەکەی مام جەلال " یەکێتی نیشتمانی کوردستان بۆچی" دەخوێنیتەوە، هەست دەکەیت بیرمەندێکی چەپ ئەم بەرنامەیەی  بۆ حزبێکی چەپ نووسیوە.
دەتوانم بڵێم کۆمەڵەی مارکسی لینینی کە دواتر بوو  بە "ڕەنجدەران" ،بەهێزترین حزبی چەپی کورد بووە، شانسی لە هەموو حزبەکانی تری کورستانی عیراق زیاتر بووە، کە پێشبکەوێت و بگاتە لووتکەی دەسەڵات، بەڵام هۆکاری زۆر وایکردووە، کە  ئەم هەوڵەش لەناوببرێت.
دیارە ئەم حزبە رۆژ لە دوای رۆژ لە بیری چەپ و سۆشیالیزم دووردەکەوێتەوە بەتایبەتی لەپاش شەهیدبوونی هاوڕێ ئارام" شاسوار جەلال" و دەسەڵاتگرتنەدەستی نەوشیروان مستەفا. دواتریش ئینشقاق لەم حزبە دروست دەبێت و ئاڵای شۆڕشی لێی جیادەبێتەوە، هەرچەندە زیاتر ململانێی شەخسیش رۆڵی هەبووە لەم جیابوونەوەیە.  بۆماوەیەک ئاڵای شۆڕش بەشێکی چەپی کوردی کۆدەکاتەوە، بەڵام دواجار ئەویش زۆر بە تراژیدیی کۆتایی پێدێت و لەناودەبرێت.
لەسەرەتای نەوەتەکاندا بەهێزبوونی ڕەوتی کۆمۆنیست و کۆمەڵێک گرووپی کۆمۆنیستی کە لەژێر کاریگەری حزبی کۆمۆنیستی ئێراندا بوون،   حزبی کۆمۆنیست دادەمەزرێنن، ئەمەش قۆناغێکی نوێی چەپە لە کوردستانی عیراقدا، بەڵام ئەم حزبەش بە حوکمی نەخوێندنەوەی واقعی کۆمەڵگەی کوردەواریی و هێزە سیاسییەکانی ئەوکاتە، ئەم حزبەش نەیتوانیوە سەرکەوتووبێت لەمەشدا  بەشێکی پەیوەندی  بە خودی حزبەکەوە هەبووە، هەندێکیشی هۆکاری دەرەکی بوون.
بەڵام لە هەمووی گرنگتر ئەوەیە، نابێت ئەوەمان لەیادبچێت کە چەپی کوردیش بەشێکە لە چەپی جیهان، کە ئێستا ئەویش لە قەیرانێکی گەورەدایە.

لاوازی بزووتنەوەی چەپ لە  جیهاندا
دیارە وەکو پێشتریش وتم فیکری چەپ و کۆمۆنیستی لە دەرەوە بۆ ئێمە هاتووە بەتایبەتی لە ئەوروپاوە، واتە بەشێکی کێشە و گرفتەکانی لاوازی  ئەم ڕەوتە لە  کوردستانی عیراقدا پەیوەندی بە لاوازی بزووتنەوەی چەپی جیهانەوە هەیە.  بە حوکمی ئەوەی ماوەیەکی زۆر لە ئەڵمانیا و فەرەنسا لەگەڵ گرووپە چەپەکانی ئەو دوو وڵاتە کارم کردووە، بە بەردەوامیش چاودێری رەوشی سیاسی ئەوروپا دەکەم، هەندێک وەکو دەڵێن سەرە قەڵەمم لا دروست بووە بۆ هۆکاری لاوازی بزووتنەوەی چەپ لە جیهاندا بەتایبەتی لە ئەوروپادا.

1/ یەکێتی سۆڤیەت  فۆرم و مۆدێلێکی زۆر خراپی لە فیکری سۆشیالیزم پێشکەشی جیهان کرد، هەتاوەکو ئێستاش خەڵکی لە جیهاندا، بەترسەوە یان بە قێزەوە سەیری ئەو مۆدێلە دەکەن.
2/ کەمبوونەوەی رۆڵی کرێکاران و گۆڕینی ژێرخانی کۆمەڵگەکان. دەتوانم بڵێم ئەمە هۆکاری سەرەکییە، چونکە ستراکتوری کۆمەڵگەی ئەمڕۆی خۆرئاوا تەواو جیاوازە،  لەو سەردەمەی کە مارکس و ئەنجلس تێیدا ژیاون، ئەمڕۆ چینی کرێکاری خۆرئاوا، وەکو جاران رۆڵی نەماوە، ئەمەش بەهۆی ئەو گۆڕانکارییە ڕیشەییەی کە لە سیستمی ئابووری سەرمایەداریدا روویداوە. لێرەدا کتێبی " سەرمایە لە سەدەی بیست و یەکدا" لە نووسینی بیرمەندی فەرەنسی   تۆماس پیکیتی هاوکاری زۆرمان دەکات، لەو کتێبەدا کۆمەڵێک داتای ئێجگار گرنگی تێدایە، کە  بەرچاوڕوونی باشمان دەداتێ، بۆئەوەی بزانین چۆن رۆڵی کرێکاران و جووتیاران  گۆڕانکاری گەورەی بەسەردا هاتووە، بەتایبەتی لەم چەند ساڵەی دواییدا.
نووسەر بە پشت بەستن بە کۆمەڵێک ئاماری جیاواز لە هەردوو وڵاتی  فەرەنسا و ئەمریکا، کە هەردووکیان دوو وڵاتی  کۆنی سەرمایەداریین و سەرەتا لێرەوە سەرمایەداریی و چینی کرێکار و سەرمایەدار دروستبووە، زانیاریی زۆر باشمان دەداتێ.  لە فەرەنسا لە ساڵی 1800دا رێژەی%64 ی خەڵكی جووتیار بوون، %22 یان کرێکار پیشەشازی بوون، لە%14 یان لە کەرتی خزمەتگوزارییدا کاریان کردووە. لە ئەمریکا %68 جووتیار بوون، لە %18 کرێکاری پیشەشازیی بوون%13 یان لە کەرتی خزمەتگوزارییدا کاریان کردووە.  واتە جووتیاران زۆرینەی کۆمەڵگەیان پێکهێناوە، دوای ئەوانیش کرێکاران. بەڵام پاش سەد ساڵ واتە لە ساڵی 1900 لە فەرەنسا جووتیار  رێژەکەی کەمبۆتەوە بۆ %43 گەرچی چینی کرێکاران بۆ %29 بەرزبۆتەوە. لەبەرامبەردا کەرتی خزمەتگوزاری رێژەکەی بەرزبۆتەوە  بۆ%28 .
بەڵام ئەم رێژانە   بۆ ساڵی 2012 بە تەواوەتی گۆڕانکاریی گەورەی بەسەردا هاتووە، هەردوو  چینی کرێکار و جووتیار، رێژەی بەشداربوونیان لە پێكهاتەی ئابووریدا  زۆر دابەزیوە، بەتایبەتی چینی جووتیار.  لەبەرامبەردا کەرتی خزمەتگوزاری رێژەکەی بەرزبۆتەوە.  لەم ساڵەدا چینی جووتیار تەنها %3 پێکدەهێنن، گەرچی  کرێکاری پیشەشازی%21  بووە، بەڵام ئەوانەی لە کەرتی خزمەتگوزارییدا کار دەکەن رێژەکەیان بۆ%76 بەرزبۆتەوە.   هەرئەمەش وایکردووە کە رۆڵی سیاسیشیان کەمبێتەوە لەناو کۆمەڵگەدا.  
ئەمڕۆ گەر سەیری گەورە کۆمپانیاکانی جیهان بکەین بەتایبەتی ئەوانەی ئەمریکا، بەشێکی زۆریان لە کەرتی خزمەتگوزاریدا کار دەکەن بۆ نموونە " گوگل،فەیسبوک، ئەمازۆن،مایکرۆسۆڤت، ئەپل" ئەمانەش هەموویان لە بواری خزمەتگوزاریدا کار دەکەن،   چیتر کرێکار ئەو کرێکارە نییە کە رۆژانە 12 سەعات و هەفتەی 7 رۆژ کاری تاقەت پروکێن بکات وەکو ئەوەی  لە رۆمانی " جێرمیناڵ" ی ئێمیل زۆلادا باس دەکات، ئەمڕۆ چینی کرێکار لەرووی رەوشی ژیانەوە، گۆڕانکاریی زۆری بەسەردا هاتووە. بەڵام ئەمە مانای نەمانی جیاوازی چینایەتی و نەبوونی کێشەی بێکاریی و هەژاری ناگەیەنێت، کە بەرۆکی کۆمەڵگەی خۆرئاوایی گرتووە.

3/ کێشەی ژینگە و کۆچبەران و نایەکسانی و گلۆبالیزم، مۆدێل و فۆرمی نوێی لە فیکر و خۆڕێکخستنی چەپ لە جیهاندا هێنایە ئاراوە، کە چیتر حزبی سۆشیالیستی یان پێشڕەوی چینی کرێکار نەبۆتە مۆدێلی سەرەکی، بگرە ئەم کێشانە، مۆدێلێکی نوێی کارکردنی حزبی و سیاسی هێناوەتەکایەوە.
4/بەهێزبوونی ڕەوتی پۆپۆلیستی و  ڕاستڕەو لە خۆرئاوادا، بەشێکی زۆری هەوادارانی ئەو گرووپانە کرێکارن یان خەڵکی هەژار و چینی ناوەندن،    وەکو رۆزا لۆکسمبورگیش دەڵێت: کە سۆشیالیزم لاواز بێت، هێزە ڕاسترەوەکان زاڵ دەبن و دواتریش بەربەریزم زاڵ دەبێت وەکو لە ئەڵمانیا بەهۆی شكستی چەپەکان، نازییەکان حوکمیان گرتە دەست.

بۆچی چەپی کوردی سەرکەوتوو نەبووە؟
واز لە بزووتنەوەی چەپی جیهان دەهێنین و دەگەڕێینەوە بۆ لای چەپی خۆمان، لێرەش بەپێی ئەزموونی شەخسی و خوێندنەوەی خۆم بۆ رووداوەکان و واقعی ئەمڕۆی کوردستان،  کێشەکان بەم جۆرە دەبینم.
1/ هێشتا کۆمەڵگەی کوردی نەیتوانیوە قۆناغە سروشتییەکانی خۆی   وەکو وڵاتانی تر تێپەڕێنێت. هێشتا کۆمەڵگەی ئێمە ژێرخانیکی فیئودالی و بازرگانی پێوە دیارە و کەمتر سیمای سەرمایەداری بەسەردا زاڵە.
2/ زاڵبوونی فیکری کۆنەپارێزیی و خراپ مامەڵەکردنی چەپی کورد لەگەڵ پرسە ئایینی و کۆمەڵایەتییەکاندا.
3/باش نەخوێننەوەی کۆمەڵگەی کوردیی و هەڵگرتنی دروشمی ناواقعیی. بەشێکی زۆری بەرنامەو ئەو دروشمانەی کە حزب و گرووپە چەکانی کوردستان لە چەند ساڵی پێشوودا بەرزیان کردبوویەوە، دووربوو لە راستی و زیاتر دەچونە قاڵبی خەونی سیاسییەوە، ئەمەش گورزی خراپی لەم بزووتنەوەیە وەشاند .
4/ بەهێزبوونی ڕەوتی ئیسلامی بەهەموو شێوەکانییەوە " سەلەفی و ئیخوانی و داعشی" جۆرەکانی تر.
5/ نەبوونی تێڕوانینێکی قووڵ بۆ کێشەکانی کۆمەڵگەی کوردی، تێنەگەیشتن لە داواکاری خەڵکی.
6/. بەشێکین لە جیهان، لەهەموو جیهانیشدا بیری چەپ لاواز بووە.

دوا قسە
 بە بڕوای من لە ئێستادا هیچ حزبێک یان  گرووپێکی چەپ ناتوانێت کێشەکانی ئەم بزووتنەوەیە چارەسەر بکات، بە حوکمی دابەشبوونی بزووتنەوەی چەپیش بەسەر چەندین گرووپ و حزبی جیاوازدا، دەبێت هەموو هەوڵەکان لە بەرەیەکی فراوانی چەپدا کۆبکرێتەوە، نابێت هێندەش گرنگی بە جیاوازی فیکریی و سیاسی  بدرێت، بگرە دەبێت هەوڵ بدرێت هەموو ئەو حزب و گرووپانەی کە چەپن یان نزیکن لە فیکری چەپەوە کۆبکرێتەوە، بەرنامەیەکی هەمەلایەنە بۆ کێشەکان و رێگا چارەی گونجاو بدرۆزرێتەوە، بە هەوڵی هەمووان کۆمەڵگەی کوردی لەم قەیرانە زۆرانە رزگار بکات.
راستە ئەمڕۆ بزووتنەوەی چەپ لە کوردستانی عیراقدا لاوازە، بەڵام نابێت ئەوەشمان لە یادبچێت کە تەواوی حزب و ڕەوتە سیاسییەکانی تریش خۆیان لەبەردەم کێشە و گرفتی زۆردا دەبیننەوە، لەهەمانکاتیشدا هێشتا هیوای زۆر هەیە، کە دووبارە بزووتنەوەی چەپ لە کوردستاندا بەهێزبێت و  ببێتە پێشڕەوی  خەڵکی بۆ دروستکردنی حوکمێکی ئازاد و یەکسان و خۆشگوزەران، چونکە داواجار ئامانجی هەموو بزووتنەوەیەکی سیاسیی و  کۆمەڵایەتی، باشترکردنی کۆمەڵگەیە و هەوڵدانە بۆ دانانی سیستمێکی سیاسیی و ئابووریی و کۆمەڵایەتی باش، بۆئەوەی کۆمەڵگە پێشبکەوێت و بەسەر کێشەکانیدا زاڵ بێت.