كوردۆ فەرەج:
بەریتانیا وڵاتێكی ئەوروپییە كەوتۆتە باكووری خۆرئاوای ئەوروپاوە، بەو پێیەی دوورگەیە و هەر چوار لای بە ئاو دەورەدراوە، تەنیا سنووری وشكانی لەرێگەی ئیرلەندای باكوورەوە لەگەڵ كۆماری ئێرلەندا هەیە، بەڵام سنووری ئاوی لەگەڵ هەریەك لە فەرەنسا و ئیسپانیا و بەلجیكا و هۆڵەندا و ئەڵمانیا و دانیمارك و نەرویجدا هەیە.
ناوی بەریتانیا كە لەسەر پاسپۆرت بەم جۆرە دەنووسرێ واتە شانشینی یان مەملەكەتی یەكگرتوی بەریتانیا مەزن و ئیرلەندەی باكوور، هەروەها بەم هێمایەش دەنووسرێتبەریتانیای مەزن.
بەریتانیا بەشێوەیەكی گشتی لەدوو دوورگەی گەورە و چەند دوورگەیەکی بچووك و كۆمەڵێك كەناڵی ئاوی پێكهاتووە، پایتەختی بەریتانیا شاری لەندەنە، كە دەكەوێتە باشووری هەرێمی ئینگلاندەوە، گەورەترین شاری بەریتانیایە لەڕووی ژمارەی دانیشتوان و رووبەری خاكەوە، پێنج فڕۆكەخانەی تێدایە و رووباری تایمز شارەكەی كردووە بە دوو بەشەوە (باكوورو باشوور)، لەندەن 32 شارەوانی هەیە
بەریتانیا لە چوار هەرێم پێكهاتووە، هەر هەرێمەش پایتەخت و پەرلەمان و حكومەتی خۆی هەیە: هەرێمی ئینگلەندبەشە گەورەكەیەتی، هەرێمی سكۆتلەندەپایتەختەكەی شاری ئەدنبەرەیە، هەرێمی وێڵز پایتەختەكەی شاری كاردیفە، هەرێمی ئیرلەندەی باكوورپایتەختەكەی شاری بڵفاستە
ئاڵای بەریتانیا بریتییە لە سێ رەنگ، (شین، سور و سپی)، رووبەری ئاڵاكە شینە و چوار هێڵی سوری پیا تێپەڕیوە كە دەوری هێڵەكان سپین، نیشانەیە بۆ هەر چوار هەرێمەكەی بەریتانیا یان ئاماژەیە بۆ هەر چوار نەتەوەكەی بەریتانیا (ئینگلیز، سكۆتش، وێڵش، ئیرلەندی)، بێجگە لەوەی كە هەر هەرێمێكیش ئاڵای تایبەتی خۆی هەیە و بەپێی رەنگەكان و شێوە و هێڵەكانی ماناو مەبەستی خۆی هەیە، هەر 10 ساڵ جارێك بەبێ دواكەوتن سەرژمێری لەم وڵاتەدا دەكرێت، بە پێی دوایین سەرژمێری بێت، دانیشتوانی بەریتانیا لە 70 ملێۆن كەس نزیك بۆتەوە
لە رووی بەرێوەبردنەوە بەریتانیا دەوڵەتێکە دامەزراوەکانی بە یاسا و ڕێساکانی خۆیان بەڕێوەدەچن، واتا هەر دامەزراوەیەک کۆمەڵێک یاسای خۆی هەیە، بەپێچەوانەی زۆرینەی وڵاتان کە کۆی دامەزراوەکانیان بە نووسراوێکی ماددەدار و کۆددراو دەبەسترێنەوە کە ناودەبرێت بە دەستور
ئەگەر حکومەت پشتیوانی شاهانە نەبوو، پاشا بۆی هەیە سەرۆک وەزیران لە دەسەڵات دووربخاتەوە بەو مەرجەی پەڕلەمان پشتیوانی شاهانە بکات، بەپێی دەسەڵاتەکانی شاهانە پاشای بەریتانیا دەتوانێت پڕۆژە یاسای پەسەندکراوی پەڕلەمان ڕەتبکاتەوە لەسەر ئامۆژگاری و پشتیوانی وەزیرەکانی! ئەم حاڵەتە ڕوویداوە کاتێک شاژنە ئانی بەریتانیا لەساڵی 1708 پڕۆژە یاسای پەسەندکراوی پەڕلەمانی سەبارەت بە درووستکردنی هێزێکی سەربازی بۆ سکۆتلەندا ڕەتکردەوە، بەبیانووی ئەوەی هێزەکە لە داهاتوودا لەگەڵ فەڕەنسییەکان هەماهەنگی دژی شانشینی یەکگرتوو دەکەن و ئاسایشی وڵات تێکدەدەن، بەڵام ئەوکاتە شاژن پشتیوانی حکومەتی هەبوو
پاشا دەتوانێت پەڕلەمان هەڵوەشێنێتەوە لەسەر ویست و ئامۆژگاری وەزیرەکانی، لەو حاڵەتەدا هەڵبژاردنی نوێی پەڕلەمانی ئەنجامدەدرێت. هەروەک چۆن پاشا ویلیەمی چوارەم لە ساڵی 1831دا لەکاتی شکستی پڕۆژەی ریفۆرم، حکومەت زۆری لە پاشا کرد تا پەڕلەمان هەڵوەشێنێتەوە و هەڵبژاردنی نوێ ئەنجامبدرێت. بەڵام ئەگەر حکومەت پشتیوانی شاهانە نەبوو، کێشمەکێشمی زۆر درووستدەبێت کە هیچ پاشایەک لە ساڵی 1641ەوە بوێری ئەوەی نەکردووە بەبێ رەزامەندی حکومەت پەرلەمان هەڵوەشێنێتەوە، لەو کاتەوە هەتا ئێستاش لەناوەندەکانی بەریتانیا گفتوگۆ و دەمەقاڵێ لەسەر ئەوەیە ئایا پاشا مافی ئەوەی هەیە بۆ پاراستنی بنەما و نەریتە بنەڕەتییەکانی خەڵکی بەریتانیا سەربەخۆیانە بەبێ ویستی حکومەت پەرلەمان هەڵوەشێنێتەوە یاخود نا! لەکۆتاییدا یان پاشا ناچاردەکرێت دەستبەرداری تەختی شاهانەبێت یان هەڵبژاردنی نوێی پەڕلەمانی ئەنجامدەدرێت. پێشتر لە ساڵی 1641 حاڵەتێکی لەم شێوەیە ڕوویدا لەئەنجامدا بۆماوەی نزیکەی یانزە ساڵ جەنگی ناوخۆیی لێ کەوتەوە لەکۆتاییدا لایەنگرانی پەڕلەمان سەرکەوت و شا چاڕلزی یەکەم لەسێدارە درا
پەڕلەمان بۆی هەیە پاشا لەدەسەڵات دووربخاتەوە بەو مەرجەی پاشا لە یاسا بنەڕەتییەکانی وڵات لایدابێت، بۆنموونە پەڕلەمان پاشا جەیمسی دووەمی دوورخستەوە، چونکە بووبووە کاسۆلیک و هەوڵی دەدا دامەزراوەکانی وڵات بگەڕێنێتەوە سەر داب و نەریت و ڕێساکانی مەزهەبی کاسۆلیک لەکاتێکدا بەپێی یاسا بنەڕەتییەکان ئاینی فەرمی وڵات دەبێ پرۆتستانت بێت، هەروەها پەڕلەمان لەساڵی 1936 پاشا ئیدواردی حەوتەمی ناچارکرد دەست لە تەختی شاهانە هەڵبگرێت پێش ئەوەی هاوسەرگیری لەگەڵ ئافرەتێکی ئەمریکی بکات
دوایینجار دەسەڵاتی شاهانە بەیەکجار ڕووبەڕووی پەڕلەمان و حکومەت بووبێتەوە ساڵی 1999بوو کاتێک شاژنە ئێلیزابێس ڕەتی کردەوە ئیمزای پڕۆژەیاسایەک بکات، کە دەسەڵاتی ڕاگەیاندنی جەنگ بەسەر عێراقدا لە تەختی شاهانەوە دەگواستەوە بۆ پەڕلەمان. لەئەنجامدا ئەو پڕۆژەیە خوێندنەوەی دووەمی بۆ نەکرا و ڕاگیرا، واتا لەو ساڵەدا ویستی شاژنە ئیلیزابێس بەتەنها بەسەر ویستی حکومەت و پەڕلەماندا پێکەوە سەرکەوت! بەڵام کاتێک لەساڵی 2003 جۆرج بۆشی سەرۆکی ئەمریکا 48 کاتژمێری دایە سەدام حوسێن عێراق جێبهێڵێت، لەو ساتەوەختەدا کابینەی تۆنی بلەیری حکومەتی بەریتانی بەتوندی پشتیوانی پەڕلەمانی کرد پڕۆژەیاسای هێرشکردنە سەر عێراق پەسەندبکەن بەبێ گوێدانە ڕەزامەندی شاژن، بۆ ڕۆژی دواتر شاژن ئیمزای لەسەر پڕۆژەیاساکە کرد. چاودێران دەڵێن شاژن دەیتوانی تەگەرە درووستبکات بەڵام لەپێناوی ئەوەی بەریتانیا نەکەوێتە قەیرانێکی سیاسیی گەورەوە ملی بۆ حکومەت و پەڕلەماندا
سیستمی حوكمڕانی بەریتانیا پاشایەتی پەرلەمانی دیموكراسیيە، پەرلەمان لە كاتی ئاساییدا پێنج ساڵ جارێك هەڵدەبژێرێ، دەنگدەران لە هەر ناوچەییەك بە كاندیدەكان دەنگ دەدەن، هەر كەسێک زۆربەی دەنگی بە دەستهێنا دەبێتە ئەندامی پەرلەمانلەدادەنیشێ. زۆربەی كاندیدەكان سەر بە پارتە سیاسییەكانن، ئەو پارتەی كە زۆربەی دەنگەكانی بە دەستهێنا، حكومەت پێكدەهێنێ كە پێی دەوترێت كابینەی حكومەت سەرۆكی پارتی براوە دەبێتە سەرۆك وەزیران، دووەم پارتی براوە لە پەرلەماندا دەبێتە پارتی بەرهەڵستكار
كابینەی حكومەت لە كۆمەڵێك خەڵكی شارەزا و بەتوانا و خاوەن بڕوانامە پێكدێت، ژمارەیان نزیكەی 20 كەسە و پێیان دەوترێت وەزیرەكان كە هەریەكەیان دەبێتە وەزیری وەزارەتێك یان دەزگایەكی گرنگ لەم وڵاتەدا
شێوەی حوكمڕانێتی بە پێی دەستوور بەسەر سێ دەسەڵاتدا دابەشكراوە: پەرلەمان حكومەت دەسەڵاتی دادوەری (یاسا و دادگا) كە دەزگایەكی سەربەخۆیە و كەس بۆی نییە دەستوەردان لە ئیش و كاریان بكات
شا سیمبوڵی یەكێتی وڵات و میللەتە، خێزانی شا، خێزانێكی دێرین و بەناوبانگ و دەوڵەمەندی بەریتانیان، رێزو تەقدیرێكی زۆریان لەلای خەڵكی هەیە و خۆشەویستی ناو خەڵكن، خێزانی شاژن یان شا زۆر دەوڵەمەندن، خاوەنی چەندین كۆشك و تەلارو مۆڵ و بازاڕ و قەڵا و مۆزەخانە و زۆر شتی ترن، شاژن یان شا بە یاسا دەسەڵاتی سنووردار كراوە، ئەمەش لە ئەنجامی ململانێیەكی خوێناوی بەدەستهاتووە
بەریتانیا لە سەردەمی شارلی یەكەمدا رووبەڕووی چەندین جەنگی دەرەکی و ناوخۆ بۆوە، هاوسەرە كاسۆلیكەكەی شارل و هەندێك لە وەزیرەكانی هانی شارلیان دەدا ستەمكاری بكات و زەبر لەگەڵ گەل و پەرلەمان بەكاربهێنێ، بۆیە هەموو ماف و دەسەڵاتێكی لە پەرلەمان سەندەوە، ئەمەش بووە مایەی بەرپابوونی جەنگێكی ناوخۆیی و حەوت ساڵی خایاند، ئەم جەنگە لە نێوان شا و لایەنگرانی پەرلەمان بوو، بە ڕێبەری كرۆموێڵ، سەرئەنجام جەنگەكە بە سەركەوتنی لایەنگرانی پەرلەمان كۆتایی هات، ساڵی 1649ز كرۆموێڵ سیستمی كۆماری راگەیاند و شارلی یەكەمیش لە سێدارە درا، پاش كۆچی دوایی كرۆموێڵ و شكستی لایەنگرەكانی، جارێكی تر دووبارە سیستمی پادشایەتی گەڕایەوە بۆ بەریتانیا. شۆڕشی ساڵی 1688لە ئینگلتەرە دەسەڵاتی تاكڕەوی پادشایەتی رووخاند و لایەنە لیبراڵەكان شا ویلیەمی سێیەم و ماریای هاوسەریان لە هۆڵەنداوە هێنا، ماریا كچی شا جێمسی دووەم بوو، ئەم شۆڕشە بە شۆڕشی پیرۆز ناودەبرێت و كۆتایی بە دەسەڵاتی تاكڕەوی پادشایەتی هێنا و یەكێك لە دروشمە هەرە بەناوبانگەكانی بریتی بووە لەوەی كە لە لایەن خوداوە دەسەڵات نەدراوە بە شا، بەڵكو پەرلەمان دەسەڵاتی بۆ دیاری دەكات
لە كۆی 195 وڵات، تەنیا 25 وڵات لە دنیادا سیستەمی پادشایەتی تێیدا ماوەتەوە و پەێڕەوی لێدەكرێت، دیارترین و ناسراوترینیان سیستەمی پادشایەتی بەریتانیایە كە لە دەسەڵات ماوەتەوە و لای بەریتانیاییەكان جێی رێز و ستایشن
پارتی کرێکارانی بەریتانیا، پارتێکی سیاسییە بە ئایدۆلۆژیای سیاسی سۆسیال دیموکراسی كاریكردووە، لە سەدەی بیستەمەوە یەکێکە لە دووپارتە سەرەکییەکانی بەریتانیا، پارتەکە لەساڵی ١٩٠٦ دامەزراوە، چەندین جار براوە بووە و حکوومەتی پێکهێناوە، بەڵام لەساڵی ٢٠١٠ ەوە وەک پارتێکی ئۆپۆزسیۆن کاریكردووە.
کاتژمێر ٧ سەرلەبەیانی رۆژی 4/7/2024، نزیکەی ٤٠ هەزار بنکەی دەنگدان بەڕووی دەنگدەراندا کرانەوە و دەنگدانەکەش تا کاتژمێر ١٠ بەردەوام بوو
نزیکەی ٤٦.٩ ملیۆن کەس ناویان لە دەنگداندا تۆمارکرابوو و کێبڕکێ كرا لەسەر هەڵبژاردنی ٦٥٠ کورسی پەرلەمانی، ژمارەی دەنگدەرانیش ٥٠٠ هەزاری زیاتربوو لە هەڵبژاردنە گشتییەکەی ساڵی ٢٠١٥ی ئەو وڵاتە
بۆ بەدەستهێنانی زۆرینەی، پارتێک پێویستە لە کۆی ٦٥٠ کورسی پەرلەمانی، ٣٢٦ کورسی پەرلەمانی بەدەستبهێنێت. ساڵی ٢٠١٥، پارتی پارێزگاران بە بردنەوەی ٣٣١ کورسی، زۆرینەی پەرلەمانی بەدەستهێنا
بەپێ دواین ئەنجام پارتی كرێكاران (لەیبەر) 412 كورسی و پارتی پارێزگاران 121 كورسی و حیزبۆچكەكانی تر 117 كورسییان بەدەست هێناوە و بەوەش پارتی لەیبەر دەبێتە پارتی دەسەڵاتدار، چونكە بەشێك لە دروشمەكانیان كە چاككردنی دۆخی هاوڵاتییان لەڕووی ئابووری و تەندروستی و كەمكردنەوەی باج و نرخی شمەك و پاڵپشتی پەنابەران و راگرتنی بریاری ناردنی پەنابەران بۆ وڵاتی رواندا، كە پارتەكەی ریشی سوناك دۆخێكی خراپی بۆ هاوڵاتییانی ئەو وڵاتە و پەنابەران دروستكردبوو، وایكرد پارتی پارێزگاران توشی شۆك بكات و ریشی سۆناك سەرۆك وەزیرانی ئەو وڵاتە لەبەرامبەر دۆرانەكەی دەست لەكاربكێشێتەوە، چونكە دۆرانەكەی پارتی پارێزگاران رێكۆردی شكاند، بە جۆرێك پارتەكەی لە رەنگی شینەوە، رەنگی سوری پۆشی ئەوەش بە مانای ئەوەی وڵاتەكەی سور هەڵگەڕا
سەرۆك وەزیرانی نوێ بەریتانیا، کیەر ستامەر ساڵی 1962 لەشاری لەندەن لە دایکبووە، خاوەنی دوو منداڵە، لە خێزانێكی هەژار هاتووەتە دونیاوە، دەرچووی زانكۆی ئۆكسفۆرد بەشی یاسایە، وەك پارێزەر لەبواری مافەكانی مرۆڤدا كاریكردووە، لەساڵی 2008 ەوە بووەتە سەرۆكی فەرمانگەی داواكاری گشتی ئەو وڵاتە و لە ساڵی 2015 بووەتە پەرلەمانتار و لە ساڵی 2024 بووەتە سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا.
سیستەمی سیاسی شانشینە یەکگرتوەکانی بەریتانیا بریتییە لە سیستەمی پەرلەمانی، لە نێو ئەو سیستەمەدا (شاژن) بە دەسەڵاتێکی تەشریفاتییەوە لە لوتکەی هەرەمەکەدا دەبینرێت، بەڵام ئەوەی گرنگە بوترێت لە سیستەمی سیاسی وڵاتی بەریتانیادا هیچ رووداوێك مەحاڵ نییە، بە جۆرێك لە هەندێك بریاردا هەم پەڕلەمان و هەم حکومەت و دەسەڵاتی شاهانە خۆیان بەدووردەگرن لە ئەزموونکردنی یاسا و حوکم و بڕیارێک کە پڕۆسەی سیاسی وڵات بخاتە قەیرانەوە و دەسەڵاتەکان ڕووبەڕووی یەکتر بکاتەوە.
ئەوەی بەلای منەوە گرنگ بوو، خوێندنەوەی بەردەوامم بۆ ئەوەی بە ڕەگ و ڕیشەی سیستەمی دیموكراسیی بەریتانیادا رۆبچم، توانیم هەندێك زانیاری كە بۆ ئەم ووتارە گرنگبوو بیخەمە بەر باس كە بەشێك لە حەزی خوێنەران تێر بكەم، چونكە خوێندنەوە لەسەر مێژووی ئەوروپا و وڵاتانی دیموكراسیی زۆر گرنگ و جێبایەخە، ئەوەی بەلای منەوە گرنگە، كاتێك باسی كاری مەحاڵ دەكرێت لە سیاسەتدا، هیچ ڕووداوێكی سیاسیی مەحاڵ نییە، بەتایبەت لە وڵاتانی دیموكراسیدا، بەریتانیاش كە نموونەی ئەو وڵاتەیە، بۆیە گۆرانكارییەكان بە جۆرێك خێران لەوانەیە سیاسییەكان نەتوانن خوێندنەوەی لۆژیكی بۆ بكەن، یان بیری لێ بكەنەوە، بۆیە گرنگە هەمیشە سیاسییەكان بەجۆرێك بیربكەنەوە كە هەندێك گۆڕانكاری لەدەرەوەی ئیرادەی بیریی سیاسییەكانە.
