ئامادەکردنی: میهرەبان رەوف
لەنێوەندی جەنگی ڕووسیا لە ئۆکرانیا و جەنگی ئیسرائیل لە غەزە و هەڕەشەی چەندبارەی چین لە داگیرکردنی تایوان - هەندێک لە شرۆڤەکارانی ئەمنی و سەربازی ، ڕووسیاو– چین و ئێران و کۆریای باکوور بە "میحوەرییە نوێیەکان" ناوزەند ئەکەن و ئاماژە بە جەنگی جیهانی سێهەم ئەکەن .
واژۆکردنی ڕێکەوتنامەکانی ساڵانی ١٩٣٠کان لەنیوان "هێزە میحوەرییەکان" ی ئەڵمانیا و ئیتالیا و ژاپۆن دا ڕێگەی خۆشکرد بۆ جەنگی جیهانی دووەم ، و دژایەتیکردنی ڕۆژئاواییەکان بۆ ئەو هاوپەیمانیانە ، "میحوەرەیکان" ی یەکگرتووترکرد .
لەم دواییانەدا کە زاراوەی "میحوەرەیکان" بەکارهێنراو لە ساڵی ٢٠٠٢دا بوو لەلایەن جۆرج بوش سەرۆکی پێشووی ئەمریکاوە ، کە ئێران و عێراق و کۆریای باکووری بە "میحوەری خراپەکاری" وەسف کرد.
پێش پێداچوونەوە بە سیاسەتی بەرگری بەریتانیا ، لۆرد جۆرج ڕۆبەرتسۆن وەزیری پێشووی بەرگری (Lord George Robertson) کە لە سالانی (1999 – 2003 )، سەرۆکی ناتۆ بوو ، نزیکبونەوەی (ڕووسیا - چین - ئێران - کۆریای باکوور) ی بە "چوارگۆشەیەکی کوشندە" ناوزەندکرد و ووتی : ئێستا لە هەموو کاتێک زیاتر هۆشداری لە دەستپێکردنی جەنگی جیهانی سێیەم دەدرێت لە ماوەی پێنج ساڵی داهاتوودا .
لێرەدا ئێمە چاوخشاندنێکی مێژوویی ئەگێڕیین بەناو کاریگەری ئەو هاوپەیمانیە نیودەوڵەتیانە لەسەر بزوتنەوە کوردی وعێراقی و بەتایبەت لەسەر ژیانی کۆمەلانی خەلکی عێراق و کوردستان .
هێزە سەرەکیەکانی میحوەر کێبوون ؟
لە دوای جەنگی جیهانی یەکەمەوە، هەریەکە لە (ئەڵمانیای نازی و ئیتالیای فاشیست و ژاپۆنی ئیمپراتۆر) ڕژێمی تاکڕەو بوون و لە ناوچەکانی ژێردەستی خۆیاندا ڕێگەی باڵاد ەستی سەربازی و کولتووریان پەیڕەودەکرد . سەرەڕای زۆرێک لە جیاوازەکانیشان ، بەڵام سەرکردەکانی ئەو سێ لایەنە پێیان وابوو کە لەڕووی ستراتیجیەوە یەکگرتن لە دژی ووڵاتانی وەک بەریتانیا و ئەمریکا یارمەتیدەرە بۆ بەدیهێنانی ئامانجە فراوانخوازیەکانیان .
لە ساڵی ١٩٣٦ جاڕنامەی "میحوەری" (بەرلین - رۆما ) ئەدۆلف هیتلەر و بێنیتۆ مۆسۆلینی کۆکردەوە و پاشان بە خێرایی لە هەمان ساڵدا لەسەر پەیماننامەی "دژە کۆمینتەری" رێکەوتن . ئەو پەیماننامەیەی کە سەرەتا لە نێوان ئەڵمانیا و ژاپۆن لە (٢٥ی تشرینی دووەمی ١٩٣٦) و دواتر لە نێوان ئیتاڵیا و ئەڵمانیا و ژاپۆن (٦ی تشرینی دووەمی ١٩٣٧) ئەنجامدرا، کە بەڕواڵەت دژی ئینتەرناسیۆنالی کۆمۆنیست (کۆمینتەر) بوو- بەڵام لەبنەرەتدا دژی یەکێتی سۆڤیەت رێکخرابوو .
باڵیۆزی ژاپۆن لە بەرلین، سوتورۆ کوروسو، کونت سیانۆی ئیتاڵی و ئەدۆلف هیتلەر لە ساڵی ١٩٤٠. وێنە: AP
پێچەوانەی ناتۆ کە لەدوای جەنگی جیهانی دووەم دامەزرا بەناو بۆ پێشگرتن لە هەڵگیرسانی هەر ململانێیەکی جیهانی تر ، پەیماننامەی "میحوەریەکان"ی نێوان ئەڵمانیا و ئیتاڵیا و ژاپۆن هاوپەیمانییەکی فەرمی نەبوو. لوتکەی سێ لایەنەیان ئەنجام نەدەدا و هەماهەنگی لە کاتی جەنگدا لە کەمترین ئاستدا بوو، بەڵام ئایدۆلۆژیای هاوبەشی نیوانیان - زلهێزەکانی جیهانی دابەش دەکرد بەسەر بەشداربوان و بەشدارنەبواندا لەو هاوپەیمانیەتیە .
واژۆکردنی هاوپەیمانی سێ قۆڵی نێوان ئەڵمانیا و ئیتاڵیا و ژاپۆن لە ساڵی ١٩٤٠. وێنە: AP
میحوەریە نوێیەکان کەی دروست بوون؟
هەرچەندە ئەو چوار لایەنە (ئێران – روسیا – کۆریای باکور - چین) لە مێژبوو دژە ڕۆژئاوایی بوون، بەڵام بەپێی وتەی بەڕێوەبەری جێبەجێکاری کۆمەڵەی هێنری جاکسۆن، دکتۆر ئالان مێندۆزا (Dr. Alan Mendoza) پەیوەندییەکانی نێوان "میحوەرییە نوییەکان " لە شوباتی ٢٠٢٢دا گەشایەوە . ئەمەش کاتێک بوو کە چەند ڕۆژێک پێش هێرشی ڕووسیا بۆسەر ئۆکرانیا ، سەرۆککۆماری روسیا ڤلادیمێر پوتین سەردانی شی-جینپینگی هاوتاکەی کرد لە پەکین و ڕایگەیاند هاوبەشی نێوان وڵاتەکانیان "هیچ سنوورێکی نییە".
ئیڤی ئاسپینال (Evie Aspinal) بەڕێوەبەری گروپی سیاسەتی دەرەوەی بەریتانیا دەڵێت : دوای خودی ئەو لەشکرکێشییەی روسیا، سزا ئابوورییە سەپێنراوەکانی ڕۆژئاوا بەسەر روسیادا توندترکرا ، بەڵام ئەو سزایانە پوتینی ناچارکرد زیاتر ڕوو لە چین و ئێران و کۆریای باکوور بکات، کە ئەو سیانەیان دژایەتی شەڕی روسیا - ئۆکرانیایان نەدەکرد بەو شێوەیەی ناتۆ.
سێرگی لاڤرۆڤ وەزیری دەرەوەی ڕووسیا لەگەڵ محەمەد جەواد زەریف هاوتا ئێرانییەکەی لە ساڵی ٢٠١٥. وێنە: ڕۆیتەرز
تۆزی هاوپەیمانیەکان لە عیراق و کوردستانی عیراق
لەکۆتایی سیەکانی سەدەی رابردودا بوو کە رەشید عالی گەیلانی لە بەغداد "تا" ی دژە رۆژئاوایی گرتبوی و وویستی چێ‌رەنوسی عیراقی عەرەبی ببەستێتەوە بە میحوەریەکانەوە . گەیلانی لەژێر ئاڵای ناشیونالیستی عەرەبیدا ئامانجەکەی دیاریکرد بە لابردنی کاریگەری بەریتانیا بەسەر عیراقەوە و کودەتای ئەنجامدا و هەولی پەیوەندی دا لەگەل میحوەریەکان کە وەزیری داد ناجی شەوکەتی نارد بۆ ترکیا بۆ بینینی سەفیری ئەلمانیا لە تەموزی ١٩٤٠ و داوای رێکەوتنامەی کرد لەگەلیدا - لەوکاتەدا هەوالگری نازی ئەڵمانی لە بەغداد چێ‌لاكبوون .
بەلام گەیلانی کاتی بزوتنەوەکەی بەباشی هەڵنەبژاردبوو، چونکە بێئاگا بوو لەوەی کە هیتلەر سەرقاڵی خۆئامادەکردن بوو بۆ ئۆپەراسیۆنی باربەروسا (Operation Barbarossa) بۆ داگیرکردنی روسیا ، بۆیە هیتلەر جگە لەوەی تەنها لە پەراوێزی ووتارێکدا لە ئایاری ١٩٤١ ئاماژەیدا بە دۆستەکانی رۆژهەلاتی ناوەراست ، هیجی تری نکرد بۆ گەیلانی . هەروەها سەرکەوتنی سوپای بەریتانیا لە باکوری ئەفەریقا – هیوای پشتیوانی میحوەریەکانی بۆ بزوتنەوەکەی گەیلانی لاوازترکرد . لەو کاتەدا نەوتی عیراق یارمەتیدەری سەرەکی بوو بۆ ئامێرە جەنگیەکانی بەریتانیا و هاوپەیمانەکانی - بۆیە چەرچل فەرمانی دژایەتیکردنی بزوتنەوەکەی گەیلانی دەرکرد و ئیتر لە بنکەی ئاسمانی حەبانیەوە هەڵهاتنی گەیلانی و هیزەکانی بە سەرکردایەتی عەقید سەلاحەدین سەباغ دەستیپێکرد و بزوتنەوەکەی لە مانگێکدا کوژایەوە . دەرەنجام گەیلانی ڕایکرد بۆ ئێران و ئیتالیا و پاشان لە ئەلمانیا لەلایەن هیتلەر وەک سەرۆکی عیراق لە مەنفا ناسێنرا – بەڵام هیجی نەچنیەوە نە بۆخۆی و نە بۆگەلانی عیراق .
گەیلانی لە ساڵیادی کودەتاکەی ١٩٤١ دا لە بەرلین وتارئەدات
هەر لەو سەردەمەدا ناشیۆنالیست و کۆمۆنیستە کوردەکان لە سلیمانی و کەرکوک و بەغداد لەناو کۆمەڵەکانی وەکو "دارکەر- برایەتی” یەکیان گرت و حیزبی "هیوا" یان دامەزراند . بەلام ناکۆکی - نازانم کەسی یان ئایدۆلۆجی دابەشی چەند بەرەیەکی کردبوون ، دیار بوو کە گروپی کاریگەر بە کۆمۆنیست جگە لە خوێندنەوەی چەند کتێبێکی وەرگێڕاو لە عەرەبیەوە لەسەر کۆمۆنیست – تەجروبەی هیچ وولاتێکیان نەبینیبوو . لە ناو حیزبی هیوا هەندیکیان بەلای بەریتانیا دایاندەتاشی و ئەوانی تر لەژێر کاریگەری بزوتنەوەکەی رەشید عالی گەیلانی بەلای نازی - فاشتسیەکاندا . دەرەنجام ئەو دابەش بوونە "هیوا" ی هەڵوەشاندەوە و دواتر بەشێکیان خۆیان بینیەوە لە ناو پارتی دیمۆکراتی کورد و ئەوانی تر لە ناو حیزبی شیوعی عیراقی و چەند کەسێکیشیان هەرگیز توخنی سیاسەت نەکەوتنەوە . لەو کاتەوە کۆمەڵگەی کوردی لە کوردستانی عێراق هەر لە دابەشبوندایە ، لە دوای هەفتاکانەوە ئیسلامی سیاسی شی هاتۆتە سەر . ئیتر لەم جیهانە گەورەیەدا چەند دابەشبوون هەبووبێت – ئەوا هەر هەموویان لەم کوردستانە بچوکەی باشووردا دەستەکەون لە ژێر ناوی کۆمەڵە و بزوتنەوە و حیزب و رێکخراودا دابەشبوون - بەبێ ئەوەی دوانیان لەسەر هەڵوێستێکی هاوبەش ڕێبکەون .
